:: ئیدریس سیوەیلی

بزووتنەوەی ئەمەل ساڵی 1975 لەسەردەستی موسا سەدر وەك باڵی سەربازی بزووتنەوەی مەحروین دامەزرا، بە گوێرەی ئینسكلۆپیدیای بەریتانی بزووتنەوەیەكی شیعەی كۆمەڵایەتی چاكسازییە لە سەروبەندی جەنگی ناوخۆی لوبنان بۆ بەرگریكردن لە شیعەكان دامەزراوە.

موسا سەدر

بەگوێرەی ئینسكلۆپیدیای بەریتانی موسا سەدر ساڵی 1928 لە قوم لە ئێران لەدایكبووە و لە 31 ئاب 1978 لە لیبیا دیارنەماوە، سەدر وەك زانایەكی شیعەی لوبنانی بە رەگەز ئێرانی دەناسرێت، باوكی هەڵگری پلەی ئایەتوڵا بووە، لە شاری قومی ئێران زانستە ئایینییەكانی خوێنددوە و پاشان هاتوەتە عێراق، دواتر لە بواری ئابوری سیاسی و  یاسادا ماوەیەك لە زانكۆی تاران خوێندویەتی، لە كۆتایی پەنجاكانی سەدەی رابردوو رویكردۆتە لوبنان و تێكەل بە كاری كۆمەڵایەتی بووە، لە نێوان ساڵانی 1968- 1969 ئەنجومەنی باڵای ئیسلامیی شیعەی بە مەبەستی كاری كۆمەڵایەتی دامەزراندووە، لە 1975 بە هاوكاری حسێن حسێنی بزووتنەوەی ئەمەلی دامەزراندووە تا ببێتە باڵی سەربازی بزووتنەوەی مەحرومین، زاراوەی ئەمەل كورتكراوەی ناوی (فەوجەكانی بەرگری لوبنان/ أفواج المقاومة اللبنانیة)یە.

سەدر لەگەڵ دوو هاورێی بە ناوەكانی محەمەد یەعقوب و رۆژنامەنووس عەباس بەدرەدین لەكاتی گەشتێكیاندا بۆ وڵاتی لیبیا ساڵی 1978 شوێنبزر بوون، حكومەتی لیبیا بێئاگایی خۆی لەوبارەوە راگەیاند و دیارنەمانی ئەو كەسایەتییە و دوو هاورێی تا ئیستاش مەتەڵێكە و جێگای مشتومڕە، لەودەمەدا حكومەتی لیبیا رایگەیاند كە موسا سەدر و هاوڕێكانی لە 31 ئابی 1978 خاكی لیبیا-یان رووەو ئیتاڵیا جێهێشتووە و هیچ زانیاریەكیان لەبارەیانەوە نییە، بەڵام دادوەری لێكۆلێنەوەی ئیتاڵیا دەڵێت ئەو كەسانە نەهاتونەتە خاكی ئیتاڵیاوە.

ساڵی 2008 دەسەڵاتدارانی لوبنان چەند تۆمەتێكیان پەیوەست بە دیارنەمانی موسا سەدر رووبەڕووی رێبەری پێشووی لبیبا موعەمەر قەزافی كردەوە، بەوپێیە قەزافی تۆمەتباركرا بە هاندانی رفاندن و دەستبەسەركردنی موسا سەدر و هاورێكانی، ئەم تۆمەتەش سزاكەی لەسێدارەدان بوو، دادوەری لێكۆڵینەوەی لوبنان فەرمانی دەستبەسەركردنی قەزافی و شەش كەسی لیبی دەركرد كە تۆمەتباربوون بە رفاندنی موسا سەدر، ئەمەش بەگوێرەی یاسا كە دادوەر دەسەڵاتی هەیە فەرمانی دەستبەسەركردن بۆ تۆمەتبارێك دەربكات كە بەدەم داواكاری دادگاروە نایەت بۆ لێكۆڵێنەوە، هەلبەتە ئەم رێوشوێنە تەنها شتێكی رەمزی بوو ئەگەرنا بەدوردەزانرا كە قەزافی لە لوبنان لەبەردەم دادگا ئامادەبێت.

دیارنەمانی موسا سەدر كاریگەری كردە سەر پەیوەندییەكانی لیبیا و لوبنان، لیبیا باڵیۆزخانەی خۆی لە بەیروت لە 2003 داخست بە پاساوی ئەوەی فشاری لوبنان بۆ ئاشكراكردنی چارەنووسی سەدر سوكایەیتە بە لیبیا، تەنانەت لە لوتكەی عەرەبی لە بەیروت كە ساڵی 2002 سازدرا قەزافی بەشداری نەكرد، چونكە دەنگۆی ئەوە هەبوو كە چەند گرووپێكی شیعە هەڕەشەیان لێكردوە لەسەر دیارنەمانی سەدر، لە 2012 دوای رووخانی رژێمەكەی قەزافی لە لیبیا، لیبیا و لوبنان لیژنەیەكی لێكۆڵینەوەی هاوبەشیان پێكهێنا بۆ گەڕان بەدوای چارەنووسی موسا سەدر.

نەبی بری

دوای دیارنەمانی، موسا سەدر بووە سیمبولی شیعەكانی لوبنان، لەو قۆناغەشدا دوای دیارنەمانی ناوبراو لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوو، ئەستێرەی نەبی بری گەشایەوە، بزووتنەوەی ئەمەل بووە بەشێك لە بزووتنەوەی نیشتمانی چەكدار كە هەریەكە لە رێكخراوی رزگاریخوازی فەلەستین و هێزە چەپەكانی لەخۆدەگرت و دژ بە هەردوو حیزبی كەتائیب و هێزەكانی لوبنان لە سەرەتای ساڵانی جەنگی ناوخۆی لوبنان جەنگان.

سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە 1979 دەرفەتی زیاتری بۆ بزووتنەوەی ئەمەل رەخساند تا دەربكەوێت، چونكە بە نوێنەری شیعەكانی لوبنان ئەژمار دەكرا، بەڵام بەریەككەوتنی لەگەڵ نفوزی بزووتنەوەی رزگاریخوازی فەلەستین و هاوپەیمانەكانی (چەپەكانی لوبنان) هەبوو، چەندین پێكهەلپڕژان لە نێوانیان روویدا و بە نێوەندگیری حافز ئەسە سەرۆكی پێشووی سوریا كۆتایهات، لەو دەمەشدا و ساڵی 1980 حسێنی دەستبەرداری سەرۆكایەتی بزووتنەوەی ئەمەل بوو دەستیلەكاركێشایەوە، نەبی بری شوێنی ناوبراوی گرتەوە، بری لە 1982 بەشداری دەستەی رزگاری نیشتمانی كرد كە سەرۆكی ئەوكات ئیلیاس سەرگیس بە هاوكاری هاوپەیمانەكانی لە حیزبی كەتائیب دروستیكرد، هەر ئەمەش بووە هۆكاری وازهێنانی ژمارەیەك كادیری پێشكەوتوی حیزبەكە و هەندێكیان حیزبوڵایان دروستكرد.

نەبی بری لە 28 كانونی دوەمی 1938 لە شاری فریتاون پایتەختی سیرالیۆن لەدایكبووە، باوكی یەكێك بووە لە كەسایەتییە ناسراوەكانی شارۆچكەی تەبنینی باشوور لە لوبنان، قۆناغی سەرەتای، ناوەندی و ئامادەیی لە قوتابخانەكانی تبنین، بنت جوبێل، سور و حیكمە لە بەیروت تەواوكردووە، ساڵی 1963 بڕوانامەی لە بواری ماف لە زانكۆ لوبنان بەدەستهێناوە، پاشان بۆ تەواوكردنی خوێندنی باڵا رویكردوەتە زانكۆی سۆربۆن لە پاریس، ئەوكاتەی قوتابی زانكۆ بوو لە لوبنان سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی قوتابیانی زانكۆی لوبنان بوو، دوای تەواوكردنی خوێندن ماوەیەكیش كاری پارێزەری كردووە، لەسەر ئاستی سیاسیی بری لە سەرەتای شەستەكانی سەدەی رابردوو هەلگری بیری نەتەوەیی بووە، تا ئەوكاتەی موسا سەدر دەناسێت و بە بۆچوونەكانی كاریگەر دەبێت و پەیوەندیەكی توندوتۆڵ لە نێوانیان دروستدەبێت بەجۆرێك دەبێتە یەكێك لە نزیك و یاریدەدەرەكانی سەدر.

بری لەناو بزووتنەوەی مەحروومین كە موسا سەدر دایمەزراندبوو رۆڵێكی ئەوتۆی نەبوو، بەڵام لە كاتی جەنگی ناوخۆی لوبنان سەركردایەتی بزووتنەوەی ئەمەلی دەكرد، ساڵی 1984 وەكو وەزیری ئاوەدانكردنەوەی باشوور بەشداری لە حكومەتی یەكێتی نیشتمانی كرد، دواتر بووە وەزیری داد پاشان وەزیری سەرچاوەكانی كارەبا و ئاو لە حكومەتی رەشید كەرامی.

ساڵی 1987 رووبەڕووبوونەوەی سەربازی توند لە نێوان لایەنگرانی رێبەری دروزی وەلید جونبلات و چەپی لوبنانی لە لایەك و بزووتنەوەی ئەمەل لەلایەكی تر لە بەیروت دروستبوو، دوای ساڵێكیش رووبەڕووبوونەوە لە نێوان بزووتنەوەی ئەمەل و حیزبوڵا دروستبوو ماوەی دوو مانگی خایاند، كاتێكیش رێكەوتنی تائيف ئیمزا كرا، بری پاڵپشتی كرد و جارێكی تر وەكو وەزیر لە 1989- 1992 بەشداری حكومەت بوو، تا لە 20 تشرینی دووەمی هەمان ساڵ بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران هەڵبژێردرا و لەوكاتەوە لەو پۆستەدایە.

بزووتنەوەی ئەمەل لە 2005 بووە هاوپەیمانی حیزبوڵا، دواتریش لە 2009 لەگەڵ حیزبوڵا و ژمارەیەك پارتی تر پێكەوە بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی كرد، لە 2011 بزووتنەوەكە چووە پاڵ هاوپەیمانی 8 ئازار لە ناو حكومەتەكەی نەجیب میقاتی، هاوپەیمانیەكە لە چەندین گرووپ پێكهاتبوو لەوانە: بزووتنەوەی ئەمەل، حیزبوڵا، رەوتی نیشتمانی مەسیحی ئازاد، ... تاد.

گۆڕانكارییەكانی ئەم دواییە

لە 4 ئاب 2020 تەقینەوەیەكی گەورە بەندەری بەیروتی هەژاند، هەندێك پەنجەی تۆمەتیان بۆ حیزبوڵا درێژ كرد، بەڵام حەسەن نەسرولا ئەمینداری گشتیی حیزبوڵا رەتیكردەوە كە هیچ پەیوەندییەكیان بە تەقینەوەكە هەبێت و دەنگۆی بوونی چەكی لە گەنجینەكانی بەندەرەكە بە بێبنەما دانا و داوای لێكۆڵینەوەیەكی دادپەروانەی لە دۆسیەكە كرد، نەسروڵا لە وتەیەكیدا لە تەلەفزیۆن وتی "ئێمە بەندەر بەڕێوەنابەین و دەسەڵاتمان بەسەریدا نییە، دەستتێوەردانی تێدا ناكەین و نازانین چی تێدا روودەدات و چی تێدایە"، ناوبراو وتیشی تەقینەوەكە رووداوێكی نەخوازراوە لە مێژووی لوبنان، پێویستی بە یەكڕیزی ناوخۆی و هێوركردنەوە هەیە نەك تێكەڵكردنی بە سیاسەت، رۆژی 14 ئەم مانگە بەیروتی پایتەختی لوبنان خۆپیشاندنی بەخۆوەبینی كە حیزبوڵا و بزووتنەوەی ئەمەل سازیاندابوو، ئەمەش وەك ناڕەزایەتییەك دژی دادوەری لێكۆڵینەوەی تەقینەوەكەی ساڵی رابردووی بەندەری بەیروت، خۆپیشاندەران و هێزەكانی پۆلیس رووبەڕووی یەك بوونەوە، دەرئەنجام 6 كەس كوژران و دەیان كەسی تریش بریندار بوون، حیزبوڵا رایگەیاند كە لەسەر باڵەخانەكانەوە بە قەناس تەقە لە خۆپیشاندەران كراوە، بزووتنەوەی ئەمەل و حیزبوڵا پەنجەی تۆمەتیان بۆ هێزەكانی لوبنان درێژكرد كە تەقەیان كردووە، بەڵام ئەو هێزانە تۆمەتەكەیان رەتكردەوە، هێشتا دۆخی شەقامەكانی بەیروت ئاسایی نەبوەتەوە، رەنگە لوبنان لە داهاتوودا توندوتیژی زیاتر بەخۆوە ببینێت.

سەرچاوە:
بی بی سی عەرەبی