:: د.هیوا مه‌جید خه‌لیل ناوه‌ندی كوردستان بۆ توێژینه‌وه‌ له‌ ململانێ و قه‌یرانه‌كان
نوسینى، هیوا مه‌جید خه‌لیل، خوێنكارى دكتۆرا له‌ زانكۆرى بانگۆڕ
 
پوختە
هەرێمی کوردستان لە بارودۆخێکی سەختدا دەرباز دەبێت. چ لە رووی ناوخۆییەوە چ لە رووی دەرەکییەوە. پرسیاری گرنگ بە تایبەتیش لە دوای هاتنی داعش بۆ موسل کە هەر سێ توێژی سیاستەمەدار، ئاکادیمیستەکان و خەڵکی ئاسایی بە خۆوە سەرقاڵ کردوە بابەتی دەوڵەتی سەربەخۆیی کوردستانە لە سەر رووبەری باشوری کوردستان کە پێم باشترە بە کوردستانی باشور ناو بنرێت. لایەنگرانی ئەم پرسیارە بەسەر دوو بەرەی لایەنگرانی دامەزراندنی دەوڵەت (بە هەر هۆیەکەوە) و نەیارانی (بە هەر هۆیەکەوە) دابەش بوونە، لە گوتاری باو لە هەرێمی کوردستاندا، جۆرە تێکەڵیک لە نێوان دەوڵەت، حکومەت و حوکمڕانی بوونی هەیە. 

پێشەکی
لە گۆڕەپانی سیاسیی-کۆمەڵامەتی هەرێمی کوردستاندا، گفتوگۆکردن لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ، باسێکی گەرمە. بەرۆژەڤکردنی ئەم بابەتە، گرنگی تایبەتی هەیە چونکە وەک ئاماژەیەکە بۆ کۆمەڵگای نێودەوڵەتی کە گەلی کورد مافی خۆیەتی بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات. گرفت ئەو کاتە سەرهەڵدەدات کە تەوژەمی دژی ئەم رەوتە، بە گوتارێكی نوێیەوە دژایەتی ئەم سەربەخۆ بوونە دەکەن. بە پێداچوونەوە بە گریمانەکانی دژە-دەوڵەت بوونی باشوری کوردستان، لە توێژینەوەیەدا باس لە چەمکەکانی دەوڵەت، حکومەت و حوکمرانی دەکەین و ئەوە دەخەینەڕوو کە چۆن لە جەدەلی نێوان لایەنگر و نەیارانی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستان لە سەرخاکی باشوری کوردستان تێکەڵ کردنێک هەیە. هەروەها توێژەر بە کورتی ئەمە دەخاتەڕوو کە چۆن پرسەکانی وەک گەندەڵیی دەسەڵاتی سیاسیی، مێژوویی ململانێی حزبایەتی و باڵا دەست بوونی گوتاریی حزبی، بوونەتە چەپەری بەهێز لە رەتکردنەوەی بونیانانی دەوڵەت (بە بیانۆی کات و دۆخ) و ئەم بونیاتنانە (لە لایەن بەشێکی دەسترۆیی سیاسیی-رۆشنبیریی هەر دوو رەوتی لایەنگر و رەتکەر) بووە بە دەستکەوتی تاکەکەسی و حزبی لەبری ئەوەی کە وەک سەروەری یەک سەدە خەباتی تێکڕای گەلێک هەژمار بکرێت. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە لەم توێژینەوە کورتەدا، لێکجیا کردنەوەی چەمکەکان شتێکی رێژەییە، چونکە لە زانستە مرۆڤایەتیەکاندا بە پێچەوانەی زانستە ماتماتیکیکەکان ناتوانین زۆر بە وردی بابەتەکان لێک جیا بکەینەوەو بە بەردەوامی تێکهەڵکێشانێک لە نێوان ستراکتۆر و کارکردەکاندا دەبینرێت. 

چەمکی دەوڵەت
دەوڵەتی مۆدێرن چەمکێکی ئەبستراکتە. ئەکتەرێکی نێودەوڵەتیە کە لە رێگەی بریکارەکەیەوە (agent) واتە حکومەت خۆی نمایشت دەکات. رێککەوتنامەی مۆنتێ ڤیدیۆ (١٩٣٣) سەبارەت بە ئەرک و مافەکانی دەوڵەت، ئاماژە بەوە دەکات کە دەوڵەت وەک کەسایەتیەکی یاسای نیودەوڵەتی پێویستە کۆمەڵێک خەسلەتی هەبن کە بریتییە لە ١. خاوەن دانیشتوانی هەمیشەیی بێت. ٢. خاوەن هەرێمێکی دیارکراو بێت واتە خاوەن خاک بێت. ٣. خاوەن حکومەت بێت. ٤. توانایی بەستنی پەیوەندیی لەگەڵ وڵاتانیتری هەبێت(١).
ئەوەی کە لێرەدا گرنگە تیشکی بخەمە سەر بریتییە لە خاڵی سێیەم و چوارم. چونکە بۆ گشت لایەنێک ئاشکرایە کە کورد لە کوردستانی باشوور خاوەن خاک و دانیشتوانی خۆیەتی و هیچ حکومەتێکیش ئەم راستیەی رەت نەکردوەتەوە. سەبارەت بە خاڵی سێیەم پەیماننامەکە باس لەوە ناکات کە حکومەتەکە چ جۆرە حکومەتێک بێت، دیموکراسیی بێت یان نادیموکراسیی؟ شەفاف بێت یان گەندەڵ؟ چونکە لە مادەی هەشتی هەمان پەیماننامەدا باس لەو داکات کە دەوڵەتان مافی دەستێوردان لە کاروباریی ناوخۆیی و دەرەکی یەکتریاندا نییە. بابەتی دەستیوەرنەدان لە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان مادەی دووەم دووبارە بوەتەوە(٢)، تەنیا لەوە کاتەدا نەبێت ئەگەر ئاشتی و ئارامی جیهانی کەوتە ژێر مەترسیە (بەشی پێنجەم، مادەکانی ٣٩-٥١). ئەگەرچی لە دوای رووخانی یەکێتی سۆڤیەت و سەرهەڵدانی چەمکی هاوکاریی مرۆڤایەتی (humanitarian aid) چەمکی سەروەریی رەها گۆڕانی بەسەردا هاتووە کە ئەم گوتارە جیگەی گەنگەشەکردنی ئەم بابەتە نییە.
سەبارەت بە خاڵی چوارەمی پەیماننامەی مونتی ڤیدیۆ، لە راستیدا هەر وەک (Beitz, 1991) ئاماژەی بۆ دەکات(٣) مادەکە زۆرتر مادەیەکی نۆرماتیڤە تا پراکتیکی. ئەگەرچی سیستەمی نوێ جیهانی و پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیا تا رادیەکی باش پایەکانی ئەم مادەیەی لەزۆک کردوە. بۆ نموونە وڵاتی قەتەر پەیوەندیی سیاسیی راشکاوی لەگەڵ وڵاتی ئیسرائیلدا نییە، بەڵام ژووری بازرگانیان هەیە و خاوەن پەیوەندیی ئابوریی و بازرگانین.یاخود کۆسۆڤو وڵاتێکی سەربەخۆیە کە ١٠٦ دەوڵەت دانی بە دەوڵەتی کۆسۆڤۆ ناوە، بەڵام تا ئێستاش ئەندام نییە لە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکاندا.
ئەم خەسڵەتانەی کە باسمان کرد زۆرتر رەگەزە پێکهێنەرەکانی دەوڵەت دەخەنەروو تا پێناسەی دەوڵەت. پێناسە کردنی دەوڵەت کارێکی سەختە. چونکە لە پێناسەی دەوڵەتدا تێکەڵکردنێک لە نێوان حکومەت و دەوڵەت دێتە کایەوە. هەروەها ئایدیۆلۆژیا کاریگەریی لەسەر پێناسەی دەوڵەت دەنوێنێت. بۆ نموونە بۆ کارل مارکس لە مانیفێستی کۆمۆنیستدا دەڵێت (٤)دەوڵەت بریتیە لە ئامرازیی چینی بۆرژوای بۆ چەوساندنەوەی چینی کرێکار. هەر وەک دەبینرێت کە ئەم پێناسەیە پێناسەیەکی ئایدیۆلۆژیکە و زۆرتریش باس لە حکومەت دەکات نەک دەوڵەت. ئێمە لێرەدا سوود لە پێناسەکەی ماکس وێبر (٥) وەردەگرین کە دەڵێت دەولەت بریتییە لە (the monopoly of the legitimate use of physical force within a given territory) واتە: قۆرخکردن وبەکارهێنانی مەشروعانە هێزی فیزیکی لە چوارچێوەی هەرێمێکی دیارکراود).  ئەوەی کە لەم پێناسەیەدا گرنگە بریتییە لەوەی کە تەنیا دەوڵەت مافی قورخکردنی هێزی هەیە و لە رێگەی حکومەتەوە بە شێوەیەکی مەشروع و لە چوارچێوەیەکی دیارکراودا بەکار دێنێت. ئەم پێناسەیەش، لە بنەەتدا پێناسەی دەوڵەتی مۆدێرنە. چونکە تەنیا لە ناو دەوڵەتی مۆدێرندا هێز قورخ دەکرێت و هیچ هێز و گروپ و میر نشین و حزبێک نابێت خاوەن هیز. ئەگەرنا هێمای پرسیار لەسەر بوونی قەوارەکە وەک دەوڵەتی مۆدێرن دادەنرێت. لە هەمان کاتدا بۆ بەکارهێنانی هێز پێویستە حکومەتەکەی دەوڵەت و بەرپرسانی مەشروعیەتیان هەبێت، ئەم مەشروعیەتەش لە ناو سیستەمێکی دیموکراتی خاوەن دەسەڵاتی عەقلانی-یاسایی دێتە کایەوە. بەم پێناسەیە ڤێبر لە یەک کاتدا هەم دەوڵەت و حکومەت لێک جیا دەکاتەوە و هەمیش تێکەڵکێشیان دەکات. بۆ ئەوەی کە باشتر چەمکی دەوڵەت و حکومەت لێکجیا بکەینەوە دەتوانین ئەم دوو پرسیارە بکەین: ١. پلان و بەرنامەی دەولەت چییە؟یایا حکومەت خاوەن پلان و بەرنامەیە یان دەوڵەت؟ ٢. ئامانجی دەوڵەت چییە؟ لە راستیدا لە قۆناخی یەکەمدا دەوڵەت ئامانجە و دواتر خودی دەوڵەت دەبێتە ئامرازێکە بۆ ئامانجیتر.

چەمکی حکومەت (Government)
لە ساکارترین پێناسەدا حکومەت بریتییە لە کۆمەلێک دامەزراوە کە کاروباری کۆمەڵگا لە چوارچێوەیەکی دیاری جوگرافیدا بەڕیوە دەبەن.سامی فاینێر (Sammy Finer) حکومەتی بەم شیوازە پێناسە کردووە (٦):
١. چالاکیەک یاخود مەبەستێک لە حوکمکردن و حوکمڕانی.
٢. هاتنەکایەوەی دۆخێک کە پیویستیبە جێبەجێکردنی رێساکان هەیە.
٣. خەڵکانێک کە ئەرکی حوکمکردنیان هەیە و بە حوکمران ناودەبردرێن.
٤. رێچکە و میتود و سیستەمێک کە لە میانەیدا کۆمەڵگایەک بەرێوە دەبردرێت. 
لە رویی ئاکادیمیەوە ئەوەی کە پۆلین بەندی نیوان حکومەتە و دەوڵەت جیاوازە. دەکرێت لە رووی قەبارەی دانیشتوان و پانتایی خاک بڵێین دەوڵەتی بچوک یان گەورە. هەروەها لە رووی هێزی سەربازییەوە دەتوانین بڵێن دەوڵەتی بەهێز، چونکە دەوڵەت قورخی هێزی کردوە. بەڵام ناتوانین بلێین دەوڵەتی ستەمکار یان دیموکراسی یان پاشایەتی. بەڵام حکومەت بەم جۆرە پۆلین بەندی دەکرێت. ئەگەر چی زۆر جار تێکەلێک لە نێوان ئەم دووچەمکەش (دەوڵەت و حکومەت) دێتە کایەوە. هەندێ جار لە پۆلین بەندیەکاندا ئایدیۆلۆژیا بۆ لێکجیاکردنەوەی دەوڵەتان بە کاردێت. بۆ نموونە، دەوڵەتی فاشیزم، دەوڵەتی کۆمۆنیزم، دەوڵەتی پۆلۆرالیزم، دەوڵەتی تۆتالیتەر یان دەوڵەتی ئایینی.ئەمەش زۆرتر لەو کاتەدایە کە تەنیا یەک حزب بوونی هەیە و خۆی وەک دەوڵەت و نیشتیمان پێناسە دەکات و هەوڵ دەدات ئەم دیسکۆرسە لە ناو مێشکی کۆمەلگادا بچەقێنێت.  لەوانەیە پرسیار بێتە کردن کە دەکرێت بە پێی خەسڵەتەکانی دەوڵەت کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێدان و پێناسەی حکومەت هەر کیانێکی سیاسی ژێرووی دەوڵەت-حکومەت بتوانێت کۆمەڵی دامەزراوە لە خۆیەوە بگرێت و لە سەر کیانێکی سیاسیی خووارووی دەوڵەت، کارەکانی بەڕێوە ببات. بۆ نموونە کانتۆنەکانی رۆژئاوا، حکومەتی فەلەستین و حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەڵام ئەوەی کە دەوڵەت و حکومەتی دەوڵەتەکە لەم شێوازە 'حوکمرانییە' جیا دەکاتەوە بەریتییە لە دەوڵەتی نەتەوەیی و حکومەتی نیشتیمانی. ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا چەندین ویلایەتی لە خۆ گرتووە کە کاروبارەکانی خۆیان بەڕێوە دەبەن بەڵام دەوڵەتێک و حکومەتێکی نیشتیمانیش وەک چەتر باڵی بەسەر گشت ویلایەتەکانیدا کێشاوە. 
بەلام چ شتێک هان دەدات کە توێژەران حکومەتەکان بەسەر شێوازگەلی دیموکراسیی بە گشت شەبەنگەکانیەوە و نا دیموکراسیی، بە گشت شەبەنگەکانیەوە، دابەش بکەن؟ لە راستیدا تێڕوانینی سیاسیی- ئابوریی دەسەڵات و نەتەوەیەک واتە(ئایدیۆلۆژیا-تیۆر) و شێوازی حوکمکردن (Governing) و حوکمڕانی (Governance) واتە (کارکرد-پراکتیک)، ئەم خەسلەتە بە حکومەتەکان دەبەخشێت. بە پێی ئەم تیۆر-پراکتیکە، دەوڵەت بریکارەکەی خۆی واتە حکومەت رادەسپێرێت کە دامەزراوە سیاسیی-ئابوریی بە پێی جیهانبینیەکی دیارکراو بونیات بنێن و هەر لە چوارچێوەی ئەم جیهانبینیەشدا یاساکان دادەڕێژرێن. کارکردی ئەم دامەزراوانە واتە'حوکمکردن'. خودی چەمکی 'حکومەت' ئاماژە بەوە دەکات کە حوکمکردن لە لەچوارچێوەی حکومەت و لە میانەی دامەزراەکانیدا لە رووبەرێکی دیارکراوی جوگرافیدا ئەنجام دەدرێت(٧).

چەمکی حوکمکردن (Governing) و حوکمڕانی (Governance)
حوکمکردن کە خۆی کار (verb)ە، واتە دەسەڵاتدارێتی لە ئاراستە کردن و بەڕێوەبردنی کارێک، سیاسەتێک، رێکخراوێک یان قەبارەیەکی جوگرافی(٨).لە حوکمکردندا سیاسەتی گەورەی (macro-policy) و کۆمەڵێ بەرنامە و پلان و یاسا دادەرێژرێت بۆ بەڕێوەبردنی وڵات. پرۆسەی جێبەجیکردنی ئەم بەرنامە وپلان و یاسایانە واتە حوکمڕانی. زۆرجار لە نێوان چەمکی حکومەت و حوکمرانیش تێکەڵیک دێتە کایەوە. بۆ نموونە سەیری ئەم پێناسەیەی هیوود (Heywood) بکەن: حکومەت واتەفەرمانرەوایکردن یا خود کۆنترۆڵکردنی ئەوانیتر. بۆ ئەم مەبەستەش هەرجۆرە ئامرازێک بەکار دێنێت بۆ پاراستنی رێسا بەرکارەکان (٩). لێرەدا دەبینین کە تێکەڵیک لە نێوان حکومەت وەک کۆمەڵی دامەزراوە و حوکمڕانی وەک پرۆسەی جێبەجێکردنی یاسا و بڕیارەکان دەبینرێت.
چەمکی حوکمڕانی بە شەش واتای جیاواز و نزیک لەیەک بە کار دەهێنرێت (١٠). ١. بەمانای دەوڵەتی بچووک ٢. حکومەتی هاوبەش ٣. شێوازێکی نوێ لە ئیدارەدانی گشتی ٤. حوکمرانی باش ٥. سیستەمی سایبرنێتیک-کۆمەڵایەتی ٦. توڕگەلی خۆ-رێکخەر.
لە حوکمرانیدا دوو پرسیاری سەرەکی دێتە ئاراوە١. کێ حوکمڕانی دەکات و ٢. چۆن حوکمڕانی دەکات (١١). لە راستیدا ئەگەر بە وردی سەرنج بدەین دەبینین کە هەرچی حکومەت و حوکمکردنە بە شێویەکی ئەستونی کار دەکات، بەڵام حوکمڕانی بە شێوەیەکی ئاسۆیی کار دەکات. جیاوازیی نەکردن لە نێوان ئەم دوو کارکرد و چەمکە هەم لە روویی تیۆرییەوە و هەمیش لە روویی پراکتیکیەوە سیستەمی کارگێڕیی وڵات و سەرجەم سیستەمی حوکمڕانی بەرەو لێواری پوکانەوە دەبات.تەنانەت لە دوای حوکمرانیش بابەتەکانی کارگێڕیی (management) و رێکارەکان (procedures) دێت. لە کۆتایدا دەبێ ئاماژە بەوە بکرێت کە بابەتەکانی وەک حکومەت، حوکمکردن و حوکمڕانی و ئایدیۆلۆژیا سیاسی، گشتیان پێناسەی نوێ لە ناو دەوڵەتی مۆدێرندا وەردەگرن.

گوتاری دەوڵەت لە ناوەندی سیاسی و ئاکادیمی هەرێمی کوردستان
سەبارەت بە هەرێمی کوردستان ئەگەر یەکەی شیکردنەوە (unit of analyse) لە دەوڵەت (state) کەم بکەینەوە بۆ وڵات (country) و ئەوجا پێناسەکەی ماکس وێبر پیادە بکەین دەبینین کە وڵاتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی هەرێم نەبوونەتە دەوڵەتی مۆدێرن. چونکە قورخکردنی دەسەڵات لە لایەن دەوڵەتەوە نییە و گروپ و حزبەکان خاوەن هیزی فیزیکین (سوپا و پۆلیس و رێکخراوەکانی ئەمنی). هەر بۆیەش دەبینین کە دەستڕۆیی حزب لە سەر حکومەت و وڵات زۆڕترە تا خودی حکومەت.تەنانەت ئەگەر یەکەی شیکردنەوەش هەر لە چوارچیوەی دەوڵەتدا بهێڵێنەوە دووبارە حکومەتی هەرێمی کوردستان دوایین هێز نییە لە مومارەسەکردنی هیزی فیزیکی مەشروع. ئەمەش بە پلەی سەرەکی دەگەڕێتەوە بۆ غیابی ئیرادەی سیاسیی یاخود نەبوونی نوخبەی سیاسیی مۆدێرن کە بتوانێت ئەم هێزانە یەک بخات و بنەماکانی دەوڵەتی نیشتیمانی دابمەزرێنێت. بەڵام ئەمە تەنیا لایەنێکی بابەتەکەیەوە و لایەنی دوومەی بابەتەکە روون نییە کە ئەویش لایەنی مێژوویی-هزری بابەتەکەیە. بە چاوپۆشین لە ململانێی حزبەکان لە شەستەکانی سەدەی رابردوویەوە تا دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەخوارەودا باس لەم لایەنە دەکەین.
دوای دابەشکردنی کوردستان بەسەر ئێران و دەوڵەتی عوسمانیدا، لە سەدەی نۆزدەیەمدا ئەم دوو وڵاتە هەوڵیاندا کە دەسەڵاتی میرە کوردییەکان بن بڕ بکەن و میرنشینەکان لە بەین ببەن. ئێران سیاسەتی 'ئێسکانێ عەشایر'ی گرتەبەر و هەر بە پێی ئەم سیاسەتەش کۆمەڵیکی زۆری کوردی رۆژهەڵات بۆ ناوچەکانی فارس و تورک نشین و تەنانەت ولاتی ئەفغانستان راگواستەوە. لە دەوڵەتی عوسمانیشدا، حکومەت سیاسەتی تەنزیماتی گرتەبەر و هەرچی دەسەڵاتی میرە کوردیەکان بوو راماڵی و هەندێ والی دامەزراندن کە خەڵکی ناوچەکە لە دژی خودی والیەکان بوو و هێدی هێدی خێل وەک یەکەی بەرگری و دیسپلین بەهێزتر کرایەوە. ئەمە لە کاتێکدا بوو کە لە لایەن نەتەوکانی عەرەب و تورک و فارس هەستی ناسیۆنالیستی وردە وردە چەكەرەی دەکرد. دوای قەناعەتی وڵاتانی ئەوروپی بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی و دامەزراندنی چەند دەوڵەتێک تەنیا قەوارەیەک کە بە ئاستێکی باشی هۆشیاریی سیاسیی نەگەیشتبوو و رێکخراوەکی سیاسی کوردی ئەوتۆی نەبوو کە کوردەکان کۆ بکاتەوە (١٢). کورد یەکەم نەتەوەی زەرەمەندی جیهانی دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی بوو. کاتێک کە کورد بە ئاگا هات کار لە کار ترازا بوو و جیهان لە دەیەی دووەمی سەدەی بیستەمدا بوو و نەخشەی سیاسیی جیهان دارێژرا بوو.
دەکرێت نموونەی ئەنجومەنی نوێنەرانی (مەجلسی مەبعوسین) دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی ١٩١٠دا نموومەنەیەکی سەرنج راکێش بێت؛ چونکە پێکهاتەی ئەم ئەنجومەنە هاوکاتە لەگەڵ بوونی کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی کە هەندێ کورد وەک دامەزرێنەری هەژمار دەکرێن. ئەنجومەنی نوێنەرانی دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی ١٩١٠ لە ٢٧٥ ئەندام پێک هاتبووە کە بەم شێوەیە دابەشکرا بوو؛ تورک: ١٤٢ ئەندام، عەرەب: ٦٠ ، ئەلبانی: ٢٥ ، یۆنانی: ٢٣ ، ئەرمەنی:١٢، جولەکە:٥، بولگاری:٤، سێربی:٣، ڤلاک یەک ئەندام. دەبینین کە کورد تەنیا یەک ئەندامیشی نییە کە یەکێک لە پێکهاتە هەرە گەورەکانی دەوڵەتی عوسمانی بوو. هەروەها کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی بە هۆی زاڵکردنی شوناس و گوتاری تورکی بەسەریدا لە لایەن ئەندام تورکەکانیەوە، بۆ هۆی دروست کردنی هەستی نەتەوەیی لە لایەن زۆربە نەتەوە غه‌یرە تورکەکانەوە و دواتر دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆ؛ بەڵام کارتێکەریەکی ئەوتۆی لە کۆمەلگای کوردی ئەو کاتدا دروست نەکرد (١٣)
دوای ئەم شکستە سیاسییە، کورد لە کوردستانی باشور رێکخراوە سیاسیی دامەزراند. وەک رێکخراوی هیوا و دارکەران و شۆرش. کە دواجار رێکخراوێکی بەهێزیان دروست کرد، بەناوی پارتی دیموکراتی کوردستان. ئەم حزبە لە سەرەتای دامەزراندنیەوە تا ئەو کاتەی کە ناکۆکی دەکەوێتە نیوان ئەندامانی دمەزرێنەری ئەم حزبە توانی پێکهاتە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگای کوردستانی باشور لە خۆوە بگرێت. هۆشیاریی نەتەوایەتی، سرودی نەتەوایەتی، ئاڵای نەتەوایەتی و پێداگریی لەسەرچەمکەکانی مافی خۆبەڕیوەبردن و دامەزراندنی چەندین حزب و کۆمەڵەی سیاسی تر لە دەسکەوتەکانی کورد لە سەدەی بیستەمن (بە چاوپۆشین لە ئایدیۆلۆژیا و ململانیی ناو خودی حزبە کوردییەکان). گشت حزبە کوردییەکانی کوردستانی باشور (بە چاوپۆشین لە بزوتنەوەی ئیسلامی کە ئەویش هەر بزاوتێکی چەکداریی بوو) لە سەر بنەماکانی مارکسیستی-لێنینیستی و شەڕی چەکداریی دامەزرابوون. ئەمەش لە لایەک واتە ئاگادار بوونێکی رێژەیی لەوەی کە لە جیهاندا دەگوزەرێت و لە لایەکیترەوە واتە رەتکردنەوەی لایەنی بەرامبەر و نەخوێندنەوەی کولتوری کۆمەڵگای کوردستان. پارتی دیموکراتی کوردستان لە ساڵی ١٩٨٩ و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٣ وازیان لەم رێچکەیە هێنا. بەڵام هێزی چەکدار بە بەشێک لە ستراکتۆریی حزبەیاتی ئەم حزبانە مایەوە. گشت ئەم دەستکەوتانە خۆیان لە دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا لەچوارچێوەی سیستەمێکی فیدرالدا بینیەوە. واتە ئەگەر بێت و سەیریی ئەم کورتە مێژوویە بکەین دەبینین کە لە هەرێمی کوردستاندا ستراکتۆرەکانی دەوڵەت-حکومەت هەم لە قۆناغی بونیاتنان دان هەمیش لە قۆناغی راگۆزەر. ئەم قۆناغە راگۆزەرە قۆناغێکی پڕ مەترسیدارە. چونکە بنەماکانی حوکمرانی دادەرێژێت. هەرێمی کوردستان لە رووی بونیاتنانی ستراکتۆرەکانی حکومەتکردن وەک دامەزراوەکانی حکومەت و پەرلەمان و دادگاکان سەرکەتوو بووە، بەڵام لە رووی کارکردی حوکمرانیەوە سەرکەتوو نەبووە. رێک لەو خالەدایە کە گفتوگۆکانی سەبارەت بە دەوڵەت بوونی کوردستانی باشور هەڵدەقوڵێت. ململانێی نێوان حزبەکان هەر لە سەرەتای ١٩٦٠ەکان و دواتر گەندەڵی لە رادەبەدەر باڵی بەسەر گوتاری دەولەتدا هێناوە.
ئەمەش وایکردووە گفتوگۆکان لەسەر دەوڵەت زۆرجار هەڵقولاوی لایەنگریی سیاسیی بۆ حزبەکانە و رق لێکتر بوونەوە بێت. ئەوەی کە لەم گفتوگۆیانەدا دەبینرێت تێکەڵکردنێکی لە رادەبەدەر لە نێوان چەمکەکانی دەوڵەت و حکومەت و حوکمڕانی دەبینرێت. لە هەرێمی کوردستان حوکمرانی بە دەوڵەت شوبهێنراوە. هەر لەم روانگەیەشەوە، بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە چونکە دەسەلاتی سیاسیی (واتە حوکمرانی) گەندەڵە کەواتە کاتی هاتنی دەوڵەت نەهاتووە. کە لە راستیدا بانگەشەیەکی لاوازه‌. ئەم بانگەشەیە هەم یارمەتیدەریی هەمان حوکمڕانە گەندەڵەکانە و هەمیش مایەی خۆشحاڵی ئەو دەوڵەتانەی کە کوردستانیان بەسەر دابەشکراوە.ئەگەر لەبار نەبوونی دۆخی ئابوریی و سیاسیی هەرێمی کوردستان ببێتە فاکتەرێکی تر، کەواتە نادەبوایا هیچ یەک لە دەولەتانی دامەزراو لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم، دوای پرۆسەی نەهێشتنی کۆلۆنیالیزم لە شەستەکانی سەدەی رابردوو و زۆرێک لە دەوڵەتانی تازی بلۆکی سۆڤیەت لە دوای نەمانی ئەم یەکێتیە دابمەزرابان.
تەنانەت ئەگەر ئەم بیانۆیە راستیش بێت، بۆ هەرێمی کوردستان چونکە خاوەن ململانێیەکی بەهێزی حزبایەتیە، دەرفەتی گەشەکردن لە ناو دەوڵەتێکی سەربەخۆدا زیادترە تا لە ناو دەوڵەتی عێراقدا کە بە پێی گشت پێوانە جیهانیەکان لە دەوڵەتە شکستخواردووەکان هەژمار دەکرێت. لە هەرێمی کوردستان ئاستێکی باشی هۆشیاریی هەیە کە رێگە نەدات هیچ حزبێک بە تەنیا دەسەڵاتی رەها بەدەستەوە بگرێت. ئەزموونی ئەمەش هەم لە شەڕی ناوخۆ و هەمیش لە کێشمەکێشە سیاسییەکانی ساڵی ٢٠١٥دا بە روونی بینرا. هەرێمی کوردستان بە گشت ئەوبۆشاییە یاسایی و فەوزا سیاسییەی کە تێدا هەیە لە رووی سیاسیی و ئابورییەوە لە زۆڕێک لە وڵاتانی ناوچەکە باشترە. وەستان بۆ ئەوەی کە هەرێمی کوردستان بە ئاست وڵاتانی ئەروپی بگات، ئارگۆمێنتێکی بێ بنەمایە. چونکە ئەرکی خودی دەوڵەت-نەتەوەیە کە گەل بەم قۆناغەی گەشەسەندویی بگەیێنێت. 

دەرنجام
بە رای نوسەری ئەم بابەتە فاکتەرە سیاسیی-یاساییەکانی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستان فەراهەمن؛ بەڵام تا رادەیەک ململانێ نوخبەی سیاسیی رەنگی لەسەر کاردانەوەی کۆمەڵگای نواندوە. ئەم دۆخەش رێک ئەو دۆخەیە کە جۆرج بۆردیۆ لە رووی کۆمەڵناساییەوە ئاماژەی پێدەکات(١٤). بە بڕوای بۆردیۆ ئەوکاتە''ده‌وڵه‌ت داده‌مه‌زرێت كه‌ ده‌سه‌ڵات به‌ دامه‌زراوه‌یی ده‌كرێت، بەڵام پرۆسەی بە دامەزراوەیی کردن بە رێکەوت نییە. به‌ڵكو کۆبوونەوەی كۆمه‌ڵێك مه‌رج و فاكته‌ر له‌ ساته‌وه‌ختێكدا به‌ یه‌كه‌وه‌ وا ده‌كه‌ن دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت له‌ یه‌ك كاتدا گونجاو و پێویستیش بێت. ئه‌م مه‌رجانه‌، مه‌رجه‌ مه‌وزووعییه‌كانی بیرۆكه‌ی ده‌وڵه‌تن، به‌ڵام به‌س نین بۆ سه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌ت، به‌ڵكو پێویستیان به‌ پشتیوانی و ئاماده‌یی ده‌روونی كۆمه‌ڵگه‌ و سه‌ركرده‌كانیش هه‌یه‌.
لە کۆتایدا: ئەوەی کە لە هەرێمی کوردستاندا بەدی دەکرێت بریتییە لەوەی کە ململانێی نوخبەی سیاسیی بۆ بەدەست هێنانی بەرژەوەندیی سیاسیی-ئابوری نەک جیهانبینیەکی روون و ئاشکرا، باڵی بەسەر ئەم پرسەدا کێشاوە. دەکرێ کورد لە هەرێمی کوردستان سوود لە ئەزموونی دامەزراندنی کابینەی تەکنۆکراتی عەبادی وەربگرێت کە چۆن یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی پێکهێنانی ئەم کابینەیە پەراوێزکردنی کوردە. چونکە چیتر پرسی کورد لە عێراقدا وەک پرسێکی سیاسیی-نەتەوەیی هەژمار ناکرێت بەڵکو بووە بە پرسێک ژمارەیی واتە چەند کورسیت لە پەرلەمانی بەغدا هەیە. گرنگە پارتە سیاسییەکانی کوردستان گشتیان پرۆژەی خۆیان بۆ ئەگەرەکانی دامەزراندنی دەوڵەت و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی بخەنەروو.دۆخی ئیستای هەرێمی کورستان بۆ گشت حزبە سیاسییەکان و بۆ خەڵکی هەرێمی کوردستانێش، دۆخێکی زەرەرمەندە. هەروەها گرنگە کە ئاکادیمیکەکان، بە دوای گوتاریی حزبیدا نەکەون بەڵکو خۆیان پێشەنگی رۆشنبیرکردنی کۆمەڵگا بن.

سەرچاوەکان
١ Montevideo Convention on Rights and Duties of States (1933).
٢.United Nation Charter (1945).
٣Beitz, C, R. (1991) 'Sovereignty and Morality in International Affairs', in Held, D (ed.) Political Theory Today. UK: Polity Press. pp. 236-254.
٤Karl Marx (2004) The communist manifesto،London: Penguin, 
٥ Max weber (1918)Politics as a Vocation, Online:http://anthropos-lab.net/wp/wp-content/uploads/2011/12/Weber-Politics-as-a-Vocation.pdf
٦Rhodes, R. A. W. (1996). The new governance: governing without government. Political studies, 44(4), 652-667.
٧Wihlborg, E., & Palm, J. (2008). Who is governing what? Governing local technical systems–an issue of accountability. Local government studies,34(3), 349-362.
٨ see: http://www.thefreedictionary.com/governing
٩Andrew Heywood (1997) Politics, London: Macmillan.  
١٠Rhodes, R. A. W. (1996). ibid
١١Wihlborg, E., & Palm, J. (2008). ibid.
چواس حەسەن(٢٠١٦)  'قۆناغی سێیەمی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی  کوردستان'١٢
١٣Ozkirimli, U. &Sofos, S, A. (2008) Tormented by History: Nationalism in Greece and Turkey, London: Hurst & Company.
١٤جورجبوردو (٢٠٠٢)الدوله‌، ترجمە الدکتور سلیم حداد، المۆسسه‌ الجامعیه‌ للدراسات والنشر