:: بێ نوسەر

ناوه‌ندی كوردستان بۆ توێژینه‌وه‌ له‌ململانێ و قه‌یرانه‌كان
نوسینی: عەلی موحمەد زەڵمی، زانکۆی برستڵ -ئینگلاند 

پێشەکی :
هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق لە مانگی ئایاری ئەمساڵدا گرنگییەکی ئەوتۆی هەیە لە ڕووی نەخشەی سیاسی و بەڕێوەبردن لە وڵاتدا. بەجۆرێک گرنگی ئەم پرۆسەیە ئەوەیە  هاوکاتە لەگەڵ کۆتاییهاتنی داعش و تاڕادەیەک ئاسایی بوونەوەی بارودۆخی شڵەژاوی عێراق بەگشتی و  بەتایبەتیش ناوچەکانی سوننە نشینی ناوەڕاست،  هەروەها هەرێمی کوردستان. بەڵام ئەوەی ئەم نوسینە دەیەوێت گفتوگۆی بکات و شیکردنەوەی لەبارەوە بکات بەتەنها شیکارکاری سیاسی نییە بۆ پۆست داعش لەعێراقدا، بەڵکو پرسیارکردنە لەسەر کۆی پێکهاتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە عێراقدا و بەدیاریکراویش پرۆسەی دیمۆکراسی و ژیانی مەدەنی لەدوای روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣وە. واتە دەیەوێت لەو گۆشەنیگا سیاسی/کۆمەڵایەتییەوە سەیری پرۆسەی هەڵبژاردن بکات. بەتایبەتی هەڵبژاردنەکانی مانگی ئایاری ئەمساڵ،  ئایا دەکرێت وەک وەرچەرخان و گۆڕانکاری گەورە لە بواری گەشەی دیمۆکراسی و مافی مرۆڤ لە عێراقدا چاوی لێبکرێت یان هەمان یاری سیاسی و مەزهەبی و ئیتنیکی پێشوترە کە ئەکتەرە سیاسی و ئاینی و ئیتییەکانی ئەم وڵاتە رۆڵی تێدادەگێڕن.  هەروەها دەیەوێت بپرسێت ئایا بەڕاست دەرەنجامەکانی ئەم هەڵبژاردنە دەتوانێت سەقامگیری بگێڕێتەوە بۆ عێراق بەگشتی و هەرێم بەتایبەتی. 

هەڵبژاردن وەک وێستگەیەک بۆ پاراستنی یەکێتی عێراق 
 لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی  ئەم هەڵبژاردنە چاوێکی زۆری لەسەرە، بەوەی کە بارودۆخی سیاسی عێراق پێ دەنێتە قۆناغی دوای جەنگی داعش و جەنگی ناوخۆ.  هەربۆیە هەڵبژاردن و دروستکردنی حکومەتێکی بەهێز لەسەنتەر، کە بتوانێت هێزە عێراقییەکان یەکبخات لەدژی هەر ڕووبەڕوبونەوەیەکی هاوشێوەی داعش، خواستی ئەمەریکا و هێزە هاوپەیمانەکانە. بە هەمانشێوەش حکومەتێکی بەهێزی نیشتیمانی لەناوخۆدا جێگای ئومێدێکی زۆری پێکهاتەکانی عێراقە، کە تەواو ماندوون لەدەست شەڕ و نائارامی، هەروەها چاویان لە حکومەتێکە بژێوی ژیانیان باشتر بکات و گەندەڵی کەمبکاتەوە و هەلی کار و کاسبی زیاتر بڕەخسێنێ بۆ خەڵکی. کەواتە لەپاش دابڕانی زۆربەی ناوچە سوننەکان لە کاتی هەڵبژاردنی پێشوەوە ساڵی ٢٠١٤، هەروەها زیاتر قووڵبونەوەی کێشەکانی هەرێم و بەغدا، تا رووداوەکانی شانزەی ئۆکتۆبەر و هەروەها لێکترازانی باڵە شیعەکان و تەنانەت کزبونی مەرجەعی شیعی ئایەتوڵا عەلی سیستانی، ئەمانە هەموویان وادەکەن ئەم هەڵبژاردنە وەک ئامانجێکی گەورەی گرێدانەوەی ئەو هەموو درزانەی نێو ماڵی عێراقی چاوی لێبکرێت. 
لەڕووی تەکنیکییەوە  بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتووی عێراق  زیاتر لە ٢٠٤ پارت و قەوارەی سیاسی خۆیان تۆمارکردووە بۆ ململانێ لەسەر ٣٢٩ کورسی پەرلەمانی.  هەر قەوارە و هاوپەیمانێک پێویستی بە ١٦٥ کورسی هەیە بۆ ئەوەی زۆرینە مسۆگەر بکات. ئەوەی کە ئەم هەڵبژاردنە جیا دەکاتەوە لە ئەوانی پێشوو، هەم جیاوازییە لەڕووی تەکنیکی و چەندایەتییەوە، هەمیش لەهەندێک رووی چۆنایەتیەوە، لێرەدا هەوڵدەدین بە کورتی ئاماژەیان پێ بکەین. گرنگترین شت ئەم هەڵبژاردنە جیا دەکاتەوە لەوانەی پێشوو بریتییە لەوەی کە وەک پێشتریش ئاماژەمان پێکرد، هەردوو بەرەی کوردەکان و عەرەبە سوننەکان وەک دوو بەرەی شکستخواردوو بەشدارن لەم هەڵبژاردنەدا، واتە ئەوجۆرە لە ڕێککەوتنە سیاسییە پێشوەختەی پێکهاتەکانی عێراق  کە هەمیشە دوای هەڵبژاردن روویداوە و کەمتر گرنگی دراوە بە ئەنجامی دەنگەکان، هەورەها دروستکردنی حکومەتی ئیتیلافی لەسەر ئەو بنەمایە. بۆ نمونە وەک نەریتێکی لێهاتبوو هەر لەسەردەمی ئەنجومەنی حوکمی کاتی دوای ڕوخانی رژێم و دواتریش لەیەکەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی ٢٠٠٥، بێ گوێدانە ڕێژەی فەرمی دەنگەکان و کێ براوە و کێ دۆڕاو بووە، جۆرێک لە پۆست بەشکردن و رێککەوتنی سیاسی هەبوو لەنێوان کوتلە و هێزە سیاسییەکاندا (شیعە، سونە، کورد، تورکمان، ئێزیدی، مەسیحی و کلدو ئاشور) دیارە ئەمەش خواستی وڵاتانی  هاوپەیمان و هەرێمیشە،  هەر  بۆیە ئەمەش دەکرێت وەک پەڵە و خەوشێک سەیری ئەو دیمۆکراسیە هاوردەیە بکرێت، کە ئەمەریکا بانگەشەی بۆ دەکات لەعێراقدا بۆ چەندین ساڵە. جا پرسیارەکە ئەوەیە، ئایا چارەنووسی پەیوەندی نێوان هەر هاوپەیمانێکی براوەی عەرەبی شیعە (کە هەر ئەمە چاوڕواندەکرێت) لەم هەڵبژاردنەدا لەگەڵ کورد و سوننە چۆن دەبێت؟ 
یەکێکی تر لە جیاوازییەکانی هەڵبژاردنی ئەمجارە وەک پێشتر بە کورتی ئاماژەمان پێکرد ئەوەیە، کە خودی پێکهاتەی شیعە کێشەی تێکەوتووە و تەنانەت کار گەیشتووەتە ئەوەی کێشەی مەرجەعیش هەیە لەناو تەیارە شیعەکاندا، پێشتر ئەمە هەبووە بەڵام زۆر زەقتر بووەتەوە(١). پاش ئەوەی نوری مالیکی وەک سەرۆکی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا لە هەڵبژاردنەکانی مانگی نیسانی ساڵی ٢٠١٤ بە ٩٢ کورسی سەرکەوتنی  بەدەستهێنا، ئەوە بوو بەهۆی کێشەی نائارامی و شکستی سەربازی حکومەتەکەی مالیکی بەرامبەر داعش  و لەدەستدانی چەندین شار و ناوچەی گرنگی وەک موسڵ و فەلوجە و تکریت و هەندێک لە  رومادی،  ئیدی دوای تەنها چوار مانگ لە مانگی ئابدا مالیکی دەستبەرداری دەسەڵاتی سەرەک وەزیران بوو، دیارە بە ویستی ئەمەریکا و هاوپەیمانان. حەیدەر عەبادی سەرۆک وەزیرانی ئێستا چووە جێگەکەی و دواتر مالیکی کرا بە جێگری سەرەک کۆمار، وەک پۆستێکی تەشریفی. ئیستا مالیکی خۆی بە میراتگری راستەقینەی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا دەزانێت و خۆی ئامادە کردووە ئەمجارەش بە سەرکردایەتی ئەو، هەڵبژاردن بباتەوە. لەو لاشەوە عەبادی خۆی بە فریادڕەسی عێراق دەزانێت و وەک فەرماندەیەکی سەرکەوتوی شەڕ خۆی پیشان دەدات و واش دەخوێنرێتەوە تاکە کاندیدی هاوپەیمانان و ئەمەریکا بێت بۆ خولی دوای داعش. ئەویش بە هاوپەیمانییەکی نوێوە بەشداری دەکات، بەناوی هاوپەیمانی سەرکەوتن. ئەمە جگە لە هەریەک لە رەوتی سەدر بەناوی هاوپەیمانی چاکسازی شۆڕشگێڕی، هەروەها رەوتی سیکۆلار و نیشتیمانییەکانی ئەیاد عەلاوی، ئەو ململانێیەی نێوان مالیکی و عەبادی بە سودی خۆیان دەبینن. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا هەڵبژاردن و ئەنجامەکانی دەتوانێت ئەو کێشە و ناکۆکیانەی ناوماڵی شیعەی عەرەب بە ئاشتیانە و دیمۆکراتیانە چارەسەر بکات؟  

هەرێمی کوردستان و ئەگەرەکانی پاش هەڵبژاردن  
 هەروەک تەواوی عێراق، لە هەرێمی کوردستانیش چ لەسەر ئاستی ناوەوە و چ دەرەوە، چاودێرێکی زۆر چاوی لە ئەنجامەکانی هەڵبژاردنە و دەیەوێت بزانێت نەخشەی هێزی سیاسی دوای شكستی ریفراندۆم و شەڕی داعش چی بەسەردێت لە هەرێم و ناوچە جێناکۆکەندا. پرسیاری جدی کە رووبەرووی هەرێم ببێتەوە لەدوای هەڵبژاردنەکان، ئەویش چارەنووسی ناوچە جێناکۆکەکانە. هەروەک هەر پرسێکی تری ئەم هەرێمە جۆرێک لە بێسەرەوبەرەیی و بێپلانی دەبینرێت لەمەڕ کێشەی ناوچە جێناکۆکەکان لەناو هێزە کوردییەکاندا. ئەمه‌و چەندین کێشەی دیکە وەک نەمانی متمانە و کزبوونی هەستی کوردایەتی و بێئومێدبوونی هاووڵاتی کورد لە پرۆسەی سیاسی و زۆربونی قەیرانی دارایی و نەبونی خزمەتگوزارییەکان، وا دەکەن ئەم هەڵبژاردنە و ئەنجامەکەی هەروا ئاسان نەبێت و ئەگەری نادیار چاوەڕێ بکات  و تەنانەت مەترسیشی لێبکەوێتەوە.   

پرسی رەوشی دیمۆکراسی لە عێراقدا:
راستە  مێژووی وڵاتی عێراق وەک دەوڵەتێکی نوێی دوای جەنگی جیهانی یەکەم هەتا ئێستا چەندین قۆناغی جیاوازی حوکمڕانی بەخۆوە بینیوە، ئیدی هەر لە سیستمی پاشایەتییەوە تا کۆماری و ئێستاش بە جۆرێک لە سیستمی  فیدراڵی ناودەبرێت. هەروەهاش ئەوە ڕاستە  لەمیانی ٩٧ ساڵی تەمەنی ئەم وڵاتە هەمیشە هەڵبژاردن ئەنجامدراوە، وەک بەشێک لە ئالیەتی دیمۆکراسی بۆ بەڕێوەبردنی،  بۆ نمونە لە ساڵی ١٩٢٥وە تا روخانی رژێمی پاشایەتی لە عێراقدا ساڵی ١٩٥٨ دە جار هەڵبژاردنی گشتی ئەنجامدراوە(٢). بەڵام لەڕاستیدا لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردنیش هەمیشە هۆکاری دیکە و پاڵنەری دیکە جگە لە ئەنجامەکانی هەڵبژاردن کێشەکانیان یەکلاییکردۆتەوە. بۆ نمونە لە دوای شۆڕشی تەمموزی ساڵی ١٩٥٨وە کودەتای سەربازی یەکێکە لە دیارترین ئەو هۆکارانەی هێز و دەسەڵاتی چەسپاندوە ئەمە بەردەوام بووە هەتا روخانی بەعسییەکان و کۆتاییهاتنی دەسەڵاتی سەدام حسێن ساڵی ٢٠٠٣. دیارە لەو رێکەوتەوە گۆڕانکاری گەورە روویداوە لە عێراقدا و قۆناغێکی نویێ سیاسی هاتە ئاراوە، بەتایبەتی پاش یەکەم هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٥. یەکێک لە دروشمە زەقەکانی ئەمەریکا و بۆش بۆ لێدانی سەدام ئەوە بوو کە کۆتایی بهێنن بە حوکمی دیکتاتۆری سەدام و لەبری ئەوە دیمۆکراسی گەشە پێبدەن لە عێراقی دوای سەدام. چەندین لێکۆڵینەوەی ورد و زانستی ئەوەیان دووپاتکردووەتەوە کە ئەمەریکا هیچ ئامادەکارییەکی نەکردبوو بۆ قۆناغی دوای رژێم، یان چاوەڕوانی و هەڵسەنگاندنەکانی هەڵە بوون، یاخود ئەگەری سێهەم ئەمەریکا پلانی موخابەراتی خۆی هەبووە بۆ دوای عێراقی سەدام و ئەوانەی روودەدەن نەخشەبۆکێشراون (٣). بەهەرحاڵ هەرکام لەو ئەگەرانە ڕاست بێت لەو راستییە کەمناکاتەوە، کە پرۆسەی دیمۆکراسی لە دوای سەدام هیچ نەبووە جگە لە بچووک کردنوەی بۆ ئالیەتێکی لاواز و زەلیلی هەڵبژاردن. بەجۆرێک بەبێ ئەوەی مرۆڤی عێراقی فێری ئەوە بوبێت، کە وەک هاوڵاتییەک ماف و ئەرکەکانی چین، هەروەها ئازادییەکانی چین و چۆن پیادەیان دەکات، بەڵکو تەنها فێری ئەوە بوو بە شێوەیەکی شکڵی چۆن ناوی خۆی تۆمار بکات و چۆن خۆی بگۆڕێت بۆ رۆژی دەنگدان و چۆن شایی و لۆغان و تەقەی خۆشی بکات لەکاتی بردنەوەی حزبەکەی. بەداخەوە کورتکردنەوەی تەواوی پرۆسەی دیمۆکراسی و ئازادییەکان تەنها لە دەنگدان و هەڵبژاردن، وایکرد ناسنامەی عێراقییەکان لەسەر بنەمای وەلائی مەزهەبی و ئیتنیکی و لە باشترین باردا وەلائی حزبی دروستبێت، نەک لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون. بۆیە ئەو ڕێککەوتنەی سەرەوە لەلایەن هێزە عێراقییەکان و بەشکردنی دەسەڵات و دەستکەوتی هەڵبژاردن لەسەر بنەمای مەزهەب و ئیتنیک زۆر بەچاکی چووەتە خوارەوە و کۆمەڵگاشی لەخوارەوەڕا دابەشکردووە. 

دەرەئەنجام :
عێراق بە هەموو پێکهاتە ئیتنیکی و ئاینی و مەزهەبیەکانییەوە و  لەسەر ئاستی جیۆپۆلەتیک و کۆمەڵایەتی و کەلتوریشەوە لە قەیرانی سیاسی و بەڕێوەبردندایە. بەتایبەتی دوای شکستی داعش و کۆنترۆڵکردنەوەی ناوچە سوننەکان لەلایەن حوکومەتی عەبادییەوە، هەروەها کۆنترۆڵکردنی زۆربەی ناوچە جێناکۆکەکان و لاوازبوونی پێگەی کورد، ئەگەری نوێ و گۆڕانکاری نوێ چاوەڕێی عێراق دەکەن. ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی مانگی ئایاری ئەمساڵ گرنگی زۆری هەیە بۆ سەقامگیریی وڵات، هەروەها بۆ دیاریکردنی چارەنووسی پەیوەندی نێوان سێ هێز و پێکهاتەی سەرەکی عێراقی دوای رژێمی بەعس، ئەوانیش شیعە و سوننە و کورد. کەواتە تەحەددای زۆر لەبەردەم پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەمجارە  و کاری سیاسی بەگشتی  و ئەگەرەکان زۆر کراوەن. پرسیارەکە ئەوەیە، ئایا لە توانای ئەو هەڵبژاردنەدایە ئەو ئامانجانە بهێنێتە دی بەتەنها وەک ئالیەتێکی دیمۆکراسی و دەنگدان. یاخود عێراق زۆری ماوە هەتا ئەو درزانە پڕ بکاتەوە و لەسەر هەموو ئاستەکان سیاسی و ئابوری و کەلتوری بەرەوپێشچوونی گەورە بێتە ئاراوە. دواجار ئەوەی ئەم نوسینە پێداگیری لەسەر دەکات ئەوەیە کە دەشێت پرسیاری زۆر گرنگ و جدی لە هەڵبژاردن و ئەنجامەکانی بکرێت، وەک ئالیەتێکی دیمۆکراسی دەستاودەستکردنی دەسەڵات لە عێراقدا، چونکە دیمۆکراسی وەک بنەما و تێگەیشتن رەگی دانەکوتاوە و پێکهاتەکان یان لەدەرەوە ملکەچی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنەکان کراون، یاخود بە تاکتیکی رێکدەکەون و بۆ ماوەیەکی کورتە نەک بڕوابوونیان بە فرەیی.  

پەراوێزەکان :
(١)بۆ زانیاری سەبارەت ناکۆکی نێوان شیعەکان بڕوانە ئەم وتارەی عەدنان ئەبو زەید بە زمانی ئینگلیزی: https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2018/02/iraq-najaf-shiite-sistani-election.html
(٢)سەبارەت بە شکستی دیمۆکراسی لەعێراق بڕوانە :
https://intpolicydigest.org/2014/06/16/iraq-failed-democracy-project/
http://foreignpolicy.com/2013/03/06/the-democracy-boondoggle-in-iraq/
(٣)بڕوانە، هەردوو کتێبی شانشینی عێراق و شۆڕشی ساڵی ١٩٥٨ ، هەروەها  فەرهەنگی مێژووی عێراق.                                                                                          
Hunt ,C.2005,The Kingdom of Iraq and the Revaluation of 1958                     
 Ghareeb, Edmund A.; Dougherty, Beth K. Historical Dictionary of Iraq. Lanham, Maryland and Oxford: The Scarecrow Press, Ltd., 2004. p. lvii.