:: بێ نوسەر ناوه‌ندی كوردستان بۆ توێژینه‌وه‌ له‌ململانێ و قه‌یرانه‌كان
سه‌رچاوه‌: ده‌نگی كوردی ئه‌مریكا

د.شاهۆ سه‌عید لێكۆڵه‌ر له‌ زانكۆی جۆرج تاون له‌ دیدارێكیدا له‌گه‌ڵ ده‌نگی كوردی ئه‌مریكا رۆشنایی ده‌خاته‌ سه‌ر بابه‌تێكی گرنگی فه‌لسه‌فی، ئه‌ویش بیركردنه‌وه‌ی ره‌خنه‌ییه‌ كه‌ ئێستا وه‌كو پسپۆڕ كاری تێدا ده‌كات و له‌ ئه‌مریكا كۆمه‌ڵێك پڕۆژی له‌و بواره‌دا هه‌یه‌. ناوه‌ندی كوردستان بۆ توێژینه‌وه‌ له‌ململانێ و قه‌یرانه‌كان له‌به‌ر گرنگی بابه‌ته‌كه‌ به‌ پێویستی زانی ده‌قی گفتوگۆكه‌ بڵاوبكاته‌وه‌.
د.شاهۆ سه‌عید له‌باره‌ی بیركردنه‌وه‌ی ره‌خنه‌ییه‌وه‌ ده‌ڵێت: مرۆڤ لە بنەڕەتدا بونەوەرێكی بیركەرەوەیە، بەڵام گرفتەكە ئەوەیە مرۆڤ نازانێت چۆن بیر بكاتەوە. ده‌شلیچت: بیركردنەوەی ڕەخنەیی ئەكەوێتە نێوان دوو خووی خراپی مرۆڤەوە، یەكێكیان بیر-نەكردنەوەیە، چونکە بە سروشت وەك چۆن ئێمە زۆرجار لە چالاکی جەستەییدا تەمبەڵین، لە بواری زەینیشدا زۆرجار تەمبەڵین و تواناکانمان بەکارناهێنین. بە دیوەكەی تردا خوویەكی تر هەیە پێی دەوترێت بیركردنەوەی ڕەمەكی، ئەوەی كە لە ئینگلیزیدا پێی دەوترێت ((over thinking واتە زیادەڕەوی لە بیركردنەوەدا بە بێ پلان و ئامانج و میتۆد.

ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌ ده‌قی گفتوگۆكه‌یه‌

دەنگی كوردی ئەمریكا: دكتۆر شاهۆ سەرەتا زۆر سوپاست ئەكەم كە هاتی بۆ ئێرە، بۆ ستۆدیۆیی بەشی كوردی دەنگی ئەمریكا. هەڵبەت بابەتێكی زۆر گرنگ هەیە كەجەنابت وەكو پسپۆر كاری تیایدا ئەكەیت، بۆ ماوەی ساڵ زیاترە لێرە لە ئەمریكا كۆمەڵێ پرۆژە و یاخو بلێین لێكۆڵینەوە و توێژینەوەت هەیە لەسەر بابەتی بیركردنەوەی ڕەخنەیی. حەز ئەكەم بە بینەرانمان بلێیت بیركردنەوەی ڕەخنەیی چی جۆرە پێناسەیەكی هەیە؟
د.شاهۆ: سەرەتا زۆر سوپاس كاك بەڵێن، سوپاس بۆ ئێوە و بەشی كوردی دەنگی ئەمریكا بۆ میوانداریتان. بیركردنەوەی ڕەخنەی ئەكرێ بلێین جۆرێكە لە بیركردنەوەی ئامانجدار بەمەبەستی لێكدانەوە و ئەنجامگیری. هەڵبەت مرۆڤ لە بنەڕەتدا بونەوەرێكی بیركەرەوەیە، بەڵام گرفتەكە ئەوەیە مرۆڤ نازانێت چۆن بیر بكاتەوە، بۆیە لە كەلەپوری فەلسەفیدا، لەسەردەمی سۆکراتەوە تا ئێستا، باس لەوە ئەكرێت كە چ میتۆدێك، چ ڕێوشوێنێك پەیڕەو بكەین بۆ بیركردنەوە . لەسەردەمانی زوودا بیركردنەوە تەنها ئیشی خەڵكە خوێندەوارەكان، یاخود خەڵكە دەستەبژێرەكان بوو، دەستەبژێرەكانی بواری فەلسەفە و تیۆڵۆجی؛ بەڵام لەسەردەمی ئێستادا ڕۆژ بەرۆژ ئەو داخوازییە زیاتر فراوان ئەبێت كە گرنگە هەموو مرۆڤێك تواناکانی بیركردنەوە بەکاربێنێت. ئەگەر لەسەردەمانی كۆندا مرۆڤەكان هەندێكیان بیركەرەوە بووبن و هەندێكیان وەرگر بووبن، واتە هەندێكیان بیركردنەوەیان بەرهەمهێنابێت و هەندێكیان بیركردنەوەی خەڵكی تریان دووبارەکردبێتەوە، ئەوە لە سیستەمی كلتوری و پەروەردەیی ئێستادا، بەتایبەتی لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا، جەخت لەوە ئەكرێتەوە كە مرۆڤەكان هەموویان بیركەرەوە بن. بیركردنەوەی ڕەخنەیی ئەكرێت بلێن جۆرێكە لە بیركردنەوە ئەكەوێتە نێوان دوو خووی خراپی مرۆڤەوە، یەكێكیان بیر-نەكردنەوەیە، چونکە بە سروشت وەك چۆن ئێمە زۆرجار لە چالاکی جەستەییدا تەمبەڵین، لە بواری زەینیشدا زۆرجار تەمبەڵین و تواناکانمان بەکارناهێنین، واتە کاتێ بیر ناكەینەوە گیرۆدەی ئەم خووە خراپەین. بە دیوەكەی تردا خوویەكی تر هەیە پێی دەوترێت بیركردنەوەی ڕەمەكی، ئەوەی كە لە ئینگلیزیدا پێی دەوترێت ((over thinking واتە زیادەڕەوی لە بیركردنەوەدا بە بێ پلان و ئامانج و میتۆد. بیركردنەوەی ڕەخنەیی دەکەوێتە نێوان ئەم دوو خووە خراپە، واتە بەکارهێنانی توانا زەینییەکان بەشێوەیەکی ئامانجدار، بە پێڕەوکردنی میتۆد، بە مەبەستی بەرهەمهێنانی ئایدیای نوێ.
دەنگی ئەمریكا: ئەو بەرنامانە چین وا لەوە دەكات بیركردنەوە شتێك بێت بە بەرنامە ڕێژی بێت؟
دكتۆر شاهۆ: گرنگترین شت پێویستە ئەوە بسەلمێنین كە مرۆڤ بوونەوەرێکی ئازادە، واتە خاوەنی بەهرەیەكە كە بەهرەی بیركردنەوەیە. هەموو مرۆڤەكان بە یەکسانی خاوەنی ئەم بەهرەیەن، بەڵام بەهۆی سیستەمی كلتوری و سیاسی و كۆمەڵایەتیەوە زۆرجار ئەو بەهرەیە زەوتدەکرێت، واتە كەسانێكی دیاریكراو ئەو بەهرەیە بەكار دەهێنن بەمەبەستی مومارەسەكردنی دەسەڵات بەسەر کەسانێکی تردا. واتە وەك چۆن لە ڕووی سیاسی و لە ڕووی ئابورییەوە خەڵكانێكی زۆر بێ بەش ئەكرێن لە باشەكان و ئیمتیازەكانی بواری سیاسی و ئابوری و پلەبەندی كۆمەڵایەتی، لە ڕووی بیركردنەوەشەوە لە بەشێكی زۆری كۆمەڵگاكان و وڵاتەكاندا بیركردنەوە لە بەرژەوەندیی كەسانێكی دیاریكراو پاوان دەکرێت. بۆیە گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە پێش هەموو شت كەرامەت بۆ مرۆڤ بگەڕێنینەوە وەک بوونەوەرێکی بیرکەرەوە، تا هەموو مرۆڤەكان بەمرۆڤی ئازاد پێناسە بكرێن کە توانای بیركردنەوەیان هەیە بێ جیاوازی.
دەنگی ئەمریكا: ئەم جۆرە بیركردنەوەیە، بیركردنەوەی ڕەخنەیی لە كوێوە دەست پێدەكات لە ژیانی مرۆڤدا؟  
دكتۆر شاهۆ: لە سەرەتای منداڵیەوە دەستپێدەكات، لەو كاتەوەی كە منداڵ توانای وردبوونەوە پەیدادەکات، واتە توانای دەبێت تەركیز بكاتە سەر خاڵێكی دیاریكراو. بەڵام كێشەكە چیە؟ بەشێکی سایكۆلۆجیە و بەشێکی پەروەردەییە. كێشەیەك هەیە لە منداڵدا پێی دەوترێت خود سەنتەری، واتە منداڵ لە گۆشەنیگای تایبەتی خۆیەوە تەماشای شتەكان دەكات، منداڵ خۆی لێی ئەبێتە چەقی گەردوون. ئەمە بۆ منداڵ زۆر ئاساییە، ڕەنگە پێویستیش بێت، چونكە منداڵ پێویستە توانای تەركیزكردنی هەبێت. بەڵام كێشەكە ئەوەیە مرۆڤ گەورە ئەبێت، بەڵام توانای تەجاوزكردنی خود سەنتەری نامێنێت، واتە تەنها لە گۆشەنیگای خۆیەوە تەماشای شتەكان دەكات و شتەکان هەڵدەسەنگێنێت. ئەمەش وادەكات كەسێكی خودگەر بێت، بۆیە ئێستا لە سیستەمی پەروەردەییدا باس لەوە ئەكرێت كە پێویستە مرۆڤ گۆشەنیگای خۆی تێپەڕێنێت. واتە توانای هەبێت گۆشەنیگای خەڵكانی تر تاقیبكاتەوە. بۆ نمونە من لە گۆشەنیگای خۆمەوە تەماشای تۆ ئەكەم بەڵام ئەبێت لە هەمانكاتدا توانای ئەوەم هەبێت گۆشەنیگای كاک بەڵین وەگرم بۆ تەماشاكردنی خۆم. واتە مرۆڤ لە یەك كاتدا گۆشەنیگای خۆی و گۆشەنیگای ئەوانی تریش تاقی بكاتەوە، ئەوەی كە لە ئینگلیزیدا ئەڵێن ئەبێت خۆت بخەیتە پێڵاوی ئەوانی ترەوە، مەبەست ئەوەیە ئەبێت بچیتە شوێنی ئەوانی تر و لەپێگەی ئەوانی ترەوە سەیری خۆت و بابەتەکان بكەی. خودگەری لەتەمەنی هەرزەکاییەوە ئەبێت بە گرفت بۆ مرۆڤ، واتە دەشێت پێویست بێت بۆ منداڵ و مێردمنداڵ؛ لەوە بەدوا ئەبێت بە گرفت. ئێستا لە كۆمەڵگا دواكەوتووەكاندا بۆ نمونە لە كۆمەڵگە خۆر هەڵاتییەكاندا زۆربەی مرۆڤەكان گیرۆدەی دەستی خودگەرین واتە لە گۆشەنیگای خۆیانەوە سەیری شتەكان دەكەن، ئەم كێشە سایکۆلۆجییە لە قۆناغێكی تردا دەبێتە كێشەی کۆی كۆمەڵگە، دەبێتە سۆسیۆ- سێنتەریزم، واتە مرۆڤ لە دیدی كۆمەڵگاكەی خۆیەوە سەیری هەموو دونیا دەكات، بۆ نمونە لە دیدی حزبە سیاسیەكەی خۆتەوە تەماشای هەموو دونیا دەكەی، خێڵەكەی خۆت، ئاینەكەی خۆت، شارەكەی خۆت. ڕاستە بازنەی خود گەورە ئەبێت، لە خودەوە ئەبێت بە كۆمەڵگە، بەڵام كێشەیەكی تر دروست دەكات کە توانای قبوڵ کردنی فرەییت نامێنێت، فرەیی كۆمەڵایەتی و كەلتوری قبوڵ ناكەی. بۆیە بیركردنەوەی ڕەخنەیی لە قۆناغی یەكەمدا فێری ئەوەمان دەكات لەگەڵ ئەوانی تردا، لەگەڵ تاكەكانی تردا پەیوەندییەكی دروستمان هەبێت، دواتر فێری ئەومان ئەکات لەگەڵ کولتورەکانی تردا کراوە بین. واتە لە پێویستیەكی لۆجیكیەوە دەبێتە پێویستیەكی كۆمەڵایەتی و ئاكاری، فێری ئەوەمان دەكات چۆن بایەخ بۆ كەلتورەكانی تر و نەتەوەكانی تر و ئاینەكانی تر و ئایدۆلۆژییەكانی تر دابنێین. كەواتە بیركردنەوەی ڕەخنەیی تەنیا بایەخێكی مەعریفی نیە بەڵكو بایەخی كۆمەڵایەتیشی هەیە، بایەخی ئاكارییشی هەیە. لە قۆناغەكانی تردا بایەخی سیاسی پەیدا دەكات بۆ دروستكردنی پەیمانی كۆمەڵایەتی.
دەنگی ئەمریكا: شوێنێك هەیە كە بیركردنەوەی ڕەخنەیی تیادا بوەستێت وەكو بەرنامە وەكو چۆن ئاماژە بەوە دەكەیت قۆناغی یەكەمی هەیە و دووەمی هەیە تاچەند قۆناغ ئەتوانێت بڕوات یاخود ئەمە پرۆسەیەكە بەردەوام هەر هەیە و هەر بوونی دەبێ و پەیوەندی بەوەوە نیە ئایا ئەمە با بڵێن قۆناغی سەرەتایی خوێندنە وەكو پەروەردە یان قۆناغی خوێندنی باڵایە؟
دكتۆر شاهۆ: پسپۆرێكی بواری بیركردنەوەی ڕەخنەیی ئەمریكی بەناوی ولیەم پێری باس لەسێ قۆناغ دەكات كە مرۆڤەكان پێیدا تێدەپەڕن، كاتێك كە بەراورد ئەكەین لە نێوان دونیای خۆمان لە خۆرهەڵات و دونیای خۆرئاوا هەست ئەكەین ئەوان لە قۆناغی سێیەمدان، بەڵام ئێمە لە نێوان قۆناغی یەكەم و دووەمداین، قۆناغی یەكەم ئەو كاتەیە كە مرۆڤەکان چ وەك منداڵ چ وەك كۆمەڵگەی منداڵ، چونکە هەندێك جار كۆی كۆمەڵگە وەك منداڵ بیر دەكاتەوە، دونیا دابەش دەكەن بەسەر ڕەش و سپیدا، بەسەر دۆست و دوژمندا، تاریك و ڕووندا، بۆ نمونە ئێمە لە كۆمەڵگە خۆر هەڵاتیەكاندا زۆر بەئاشكرا هەست بەو دابەش بوونە دەکەین کە لە نێوان حزبەكاندا هەیە، لە نێوان نەتەوەكاندا، لە نێوان مەزهەب و ئایینەكاندا، لە نێوان ئایدۆلۆژییەكاندا هەیە، ئەبینین چ توندوتیژییەك هەیە كە دەرەنجامی دابەشکردنی دونیایە بەسەر ڕەش و سپیدا. لە قۆناغی دووەمدا دۆخی نائومێدی دروست دەبێت، مرۆڤەکان بێ ئومێد ئەبن لەوەی دنیا دابەشکەن بەسەر ڕەش و سپیدا، لەوانە بێئومێد ئەبن کە خۆیان وەک نوێنەری یەزدان و خێر نیشان ئەدەن بەرامبەر نوێنەرانی شەیتان و شەڕ، ئیتر هەموو شتێک بە خۆڵەمێشی ئەبینن، واتە لە قۆناغی ڕەش و سپییەوە دەگوێزنەوە بۆ قۆناغی خۆڵەمێشی، پێیان وایە هەموو شتەکان، هەموو مرۆڤەکان وەک یەکن، هەموویان خۆڵەمێشین. ئەم قۆناغە چەند گرنگە لە ڕووی مەعریفەوە لە ڕووی كۆمەڵایەتیەوە هێندە ترسناكە، چونكە چی دروست ئەكات؟ بێ بەهایی رەها دروست ئەكات، واتە هیچ شتێك بەهای نامێنێت هەموو شتەکان وەك یەكن. ئەتوانم بڵێم كۆمەڵگەی ئێمە لە نێوان قۆناغی یەكەم و قۆناغی دووەمداین، واتە ئێمە هەندێكمان زۆر توند ڕەوەین لەوەی كە دونیامان دابەشكردووە بەسەر ڕەش و سپیدا، لە سیستەمی پەروەردەیی و كەلتوری و سیاسیشدا ڕەنگی داوەتەوە، بەڵام هەندێكمان لە قۆناغی دووەمداین، كە بەتەواوی بێئومێد بووین، هیچ شتێك بەهای نیە، هەموو شتەکان وەک یەکن. قۆناغی سێیەم كە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان پێی گەیشتون، قۆناغی بیرکردنەوەیە لە نێوکۆدا، واتە بیرکردنەوەی (کۆنتێکست-چوەڵ). بەو واتایەی هەموو شتەکان مانایان هەیە و هەموو شتەکان رەنگیان هەیە، بەڵام لە کۆنتێکستدا. هیچ شتێک لە درەوەی سیاق- کۆنتێکست مانا و بایەخ و رەنگی نیە. لە رێگەی بیرکردنەوەی رەخنەییەوە دەگەینە ئەم قۆناغە مەعریفی و کولتوورییە. كێشەی ئێمە ئەوەیە توانای دەستنیشانكردنی كۆنتێكستمان نیە، بۆیە زۆرجار لە هەڵسەنگاندن و حوکمداندا تووشی هەڵي دەبینەوە. لەسەر ئاستی پەروەردەییش کێشەی هاوشێوەمان هەیە، بۆیە زۆر گرنگە بیركردنەوەی ڕەخنەیی لە كۆمەڵگاكانی خۆماندا پەرەپێبدەین، لەسەر ئاستی پەوەردەیی فێرخواز و مرۆڤ و هاوڵاتیان فێری بیرکردنەوەی لێکدراو بکەیەن، تەنانەت لەسەر ئاستی بەرنامەكانی گەشەپێدانی مرۆییش گرنگە بەو ئاڕاستەیەدا کاربکەین كە مرۆڤ توانای دەستنیشانکردنی شتەكانی هەبێت لە ناو سیاقدا.
دەنگی ئەمریكا: هیچ جیاوازییەك هەیە لە نێوان بیركردنەوەیی ڕەخنەیی بۆ نمونە لە كۆمەڵگەیەكی ڕۆژئاوای لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی ڕۆژهەڵاتیدا؟
دكتۆر شاهۆ: لەكۆمەڵگە ڕۆژئاوایەكاندا زۆر بایەخی بیركردنەوە ئەزانن، بەتایبەتی لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمەوە پسپۆرە پەروەردەیی و كلتوریی و كۆمەڵایەتییەكانی ئەمریكا باسیان لەوەكرد كە چیتر سیستەمی پەروەردەی كلاسیك توانای ئەوەی نیە فێرخوازێكی بیركەرەوە بەرهەم بهێنێت، فێرخواز ئەو كەسە بوو كە زانیاریی مامۆستای دووبارە دەکردەوە، ووتیان ئێمە پێویستمان بە فێرخوازێكە كە ئیزافەی هەبێت، بۆیە كەسێكی وەكو ( بینجامین بلوم) پلەبەندییەكی دانا ووتی فێرخواز یاخود منداڵ سەرەتا تەنیا زانیاری وەرئەگرێت، پەروەردەی کلاسیک فێرخواز هان ئەدا لە قۆناغی یەکەمدا بمێنێتەوە، بەڵام پێویستە ئەو قۆناغە جێبێڵن و بگەنە پلەكانی تر، پلەكانی تێگەیشتن، لێكدانەوە، هەڵسەنگاندن و پاشان داهێنان. ئێستا پسپۆڕانی پەروەردە ڕەخنە لەو سیستمە دەگرن كە توانای نیە گەشە بەتوانا زەیینیەكانی فێرخواز بدەن، تەنانەت سەرباری ئەوەی پسپۆرە پەروەردەییەكان لەڕووی تیۆرییەوە باسیان لە بایەخی داهێنان دەکرد، بەڵام زانكۆیەكی گرنگی وەكو زانكۆی (هارڤارد) توانای ئەوەی نەبوو فێرخوازێكی وەكو (بیڵ گەیتس) لەخۆبگرێت، بۆیە بیڵگەیتس لەدەرەوەی زانكۆی هارڤارد بەدوای ژینگەیەکی گونجاودا گەڕا بۆ داهێنان. واتە بەزمانی خۆمان خوێندنی لە هارڤارد تەرك کرد، لە دەرەوەی سیستمی پەروەردەیی دەستی كرد بە داهێنانەكانی خۆی كە ئەو داهێنەرە گەورەیەیی لێدەرچوو. ئەمە مانای ئەوەیە تەنانەت لە ئەمریكاش نێوەندەكانی پەروەردە توانای پێگەیاندنی داهێنەرانیان نیە. بۆیە ئێستا لەئەمریكا زۆر بایەخ بە داهێنان ئەدرێت لەسەرو هەموو قۆناغەکانی مەعریفییەوە تەماشای داهێنان دەکرێت. بە پێی پلەبەندییەكەی بلوم مامۆستا -هەڵسەنگێنەر- نموونەی باڵای كەسی خوێندەوارە، بەڵام بەپێی ئەپدەیتی هەمان پلەبەندی داهێنان لە سەروو هەڵسەنگاندنەوەیە. واتە مەرج نیە مامۆستا نموونەی باڵا بێت، دەشێت نمونەی باڵای ئەو کەسانە بێت كە خوازیاری هەڵسەنگاندنن. داهێنەر لە هەڵسەنگێنەر گرنگترە. بۆیە ئێستا كەسی داهێنەر، ئەگەر فێرخوازیش بێت، پێگەی لە ڕووی مەعریفیەوە لە مامۆستا گرنگترە. ئێستا جۆڕێك لە دێموكراسی پەیدا بووە لە پەروەردەدا، دیموكراسی پەروەردەیی لە زانكۆكان و لە نێوەندەكانی پەروەردەدا كە پەیوەندی نێوان مامۆستا و فێرخواز پەیوەندی نێوان كەسێكی باڵا و كەسێكی نزم نیە، تەنانەت دیزاینی پۆل و پەیوەندی كۆمەڵایەتی نێوان مامۆستا و فێرخواز پەیوەندییەكی زۆر ئاسۆییە، پەیوەندییەكە لەسەر بنەمای خاكی بوون دامەزراوە، ئەمە وادەكات هانی و زانكۆ و خوێندنگەكان بدرێت بۆ ئەوەی ببن بە ژینگەی گرنگ بۆ پێگەیاندنی كەسی بەهرەمەند و كەسی داهێنەر. بەڵام لە كۆمەڵگەی خۆماندا جگە لەوەی هەمان گرفتی پەروەردەی کلاسیکمان هەیە، گرفتێکی تریشمان هەیە، ئەویش ئەوەیە لە ڕووی تەفسیری ئاینی و تەفسیری كلتورییەوە زۆر بایەخ بە بیركردنەوە نادرێت، تەنانەت پێیان وایە ئەو كەسەی كە زۆر بیر ئەكاتەوە تووشی جۆرێك لە سەرگەردانی ئەبێت. واتە تاوەكو ئێستا لە كۆمەڵگەی خۆماندا کردەی بیركردنەوە یەکسان دەکەینەوە بە بیرکردنەوەی رەمەکی، یان زیادەڕەوی لە بیرکردنەوەدا. لە كۆمەڵگەی خۆماندا كێشەمان زۆرە، هەندێك لە كێشەكانمان پەرەوەردەین، هەندێكیان كەلتورین هەندێكیان پەیوەندیان بە تەفسیری ئاینەوە هەیە کە هانی بیرکردنەوە نادرێت. هەندێك لە کۆسپەکانی بەردەم بیرکردنەوە سیاسیین، كۆمەڵگاكانی خۆمان هانی ئەوە نادات كە مرۆڤی ئازاد و بیرکەرەوە دروست بێت. لە سیاسەتدا مرۆڤ وەكو ژمارە تەماشا دەکرێت، واتە تاوەكو مرۆڤەكان وەكو ژمارە بن توانای كۆنترۆڵكردنیان ئاسانترە. مرۆڤی بیرکەرەوە مرۆڤێکی ئازادە، کە بە ئاسانی مۆنۆپۆل ناکرێت و لە کایەی سیاسیدا قووت نادرێت.
دەنگی ئەمریكا: لەكۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتدا بیركردنەوەی ڕەخنەیی چەندێك ئەتوانرێت پێگەوەیان گرێبدات مەسەلەی دیموكراسی لەگەڵ مەسەلەی خۆێندنی لیبراڵی لە كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتیدا. من نازانم ئایا خوێندنی لیبراڵمان هەیە یان نا؟ بەڵام بەو پێیەی كە لە ڕۆژئاوا هەیە ئەگەر سودێك لەو ئەزموونانەی ڕۆژئاوا وەرگیرا بێت لەوێ توانبێتی ئەو پێكەوە گرێدانە دروست بكات یان نا؟
دكتۆر شاهۆ: خۆی لە خۆرئاوا پەیوەندییەكی تۆكمە لە نێوان خوێندنی لیبراڵ و سیستەمی دیموكراسیدا هەیە، بەڕای من بیركردنەوەی ڕەخنەیی ئەبێتە ئەڵقەی پەیوەندی لە نێوان سیستەمی دیموكراسی و خوێندنی لیبراڵ. بۆ؟ لەبەرئەوەی ئێمە ناتوانین ببیبە خاوەنی خوێندنی لیبراڵ ئەگەر خاوەنی سیستەمێكی دیكتاتۆری بین یاخود ئەگەر خاوەنی سیستەمێك بین کە بنیادی دەسەڵات بەشێوازێكی سانا کار بكات. ئێستا ئەوەی ئەیبینین لە كوردستان و لە دونیای خۆرهەڵاتدا بەگشتی دەسەڵات سروشتێكی سانای هەیە واتە تەنیا یەك سەرۆكمان هەیە، تەنها ئەبێت یەك تێڕوانینی سیاسیمان هەبێت، یەك حزبمان هەبێت، ئەگەر یەك حزبیشمان نەبێت ئەبێ حزبەكانی تر پاشكۆ بن، پاشكۆی حزبە دەسەڵاتدارەكە بن، واتا جۆرێك لە عەقڵیەتی هەرەمی هەیە، یەك كەسمان هەیە لەسەرەوە، لە جیاتی هەمووان بیر دەكاتەوە، لەجیاتی هەمووان بڕیار ئەدات، تەنانەت هەڵەكانیشی ئەبن بە حیكمەت. لە خواریشەوە جۆرێك لە پلەبەندیمان هەیە حزبەكانی تر، حكومەت، پەرلەمان، بنكەی كۆمەڵایەتی تا ئەگاتە سەر هاوڵاتی كە لە بنی هەڕەمەكەدایە. بەڵام سروشتی دەسەڵات لە سیستەمی دیموكراسیدا سروشتێكی لێكدراوە واتە راستە تەنها یەك سەرۆكمان هەیە لە ڕووی فەڕمیەوە، بەڵام تەنیا بڕیاردەر و بیرکەرەوە نیە، لە پاڵ سەرۆكدا كۆمەڵێك دامودەزگامان هەیە كە بیرئەکەنەوە، دەسەڵاتی سەرۆك سنوردار ئەكەن، دەزگای یاسادانانمان هەیە كە دەسەڵاتی هیچی كەمتر نیە لە دەسەڵاتی حكومەت و ڕاپەڕاندن، دەزگای دادوەریمان هەیە. لە پاڵ كایەی سیاسیدا چەندین كایەیی ترمان هەن كە زۆر گرنگن، بۆ نمونە كایەی ئەكادیمی، كایەی هونەری، ئابوری، جواناسی و ئاینی كە هەموویان كایەی گرنگن. واتە هەموو ئەم كایانە ڕێگرن لەوەی كە كایەیەك لەكایەكان توانای پاوانكردنی ئەوانی تری هەبێت. بەڵام سروشتی دەسەڵات لای ئێمە ئەوەیە كە تەنها یەك كایەمان هەیە کە كایەی دەسەڵاتی سیاسیە، كایەكانی تر هەموویان پاشكۆن ئەگەر نەبن بە پاشكۆ زۆر بەئاسانی ئەپوكێنەوە. ئێستا بۆ نموونە بەرلەوەی بێین بۆ ئێرە باسمان لە ئەزموونی ڕۆژنامەگەری ئازاد كرد لە كوردستاندا، بۆچی ڕۆژنامەی ئەهلی و ئازاد بەرەو پوكانەوە ئەڕوات؟ لەبەرئەوەی یا ئەبێت ببێت بە پاشكۆی دەسەڵاتی سیاسی یا ئەبێت نەمێنێت. تۆ دەسەڵاتێكی سیاسیت هەیە توانای پاوانكردنی هەیە، توانای پاوانكردنی پارە و چەك و تەنانەت پیرۆزیەكانیشی هەیە، توانای پاوانكردنی مێژووی هەیە، مێژوو بەو شێوەیە ئەنوسێتەوە كە لە گەڵ بەرژەوەندی خۆیدا بگونجێت. كەواتە ئەم جۆرە دەسەڵاتە کە لە زمانی زانستی سیاسیدا پێی دەوترێت دەسەڵاتی سانا بەرامبەر دەسەڵاتی لێكدراو جۆرێك لە پەروەردەی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەوێت كە کە کێشە بۆ هەرەمی دەسەڵات دروست نەکات، ئەم جۆرە دەسەڵاتە پێویستی بە بیرکردنەوەی رەخنەیی نیە، پێویستی بە بیرکردنەوەی لێکدراو نیە، پێویستی بە ساناکردنەوەی بیرکردنەوە هەیە کە بە جۆرێک لە گەڵ سروشتە ساناکەیدا بگونجێت. ئەم جۆرە دەسەڵاتە کایەیەکی سیاسی مشەخۆر دروست دەکات کە لە پاڵیدا کایەکانی تر دەپووکێنەوە. لەسەر ئاستی كەلتورییش ئێمە گیرۆدەی دەردێکی هاوشێوەین، زۆربەمان ئەگەر سیاسەتیش نەکەین تامەزرۆی سیاسەت و عاشقی سیاسییەکانین. هەموو ئەستێرەكان لە دنیای ئێمەیدا ئەستێرەی سیاسین، كەمجار تۆ ئەستێرەیەكی هونەری یاخود ئەستێرەیەكی وەرزشی یاخود تەنانەت كەسێك ئەبینی ئەسێرەی لە بواری پیشەسازی و ئابوری و بازرگانی دەربكەوێت. ئەكرێت بڵێین جۆرێک لە سۆلەر- سیستم، واتە كۆمەڵەی خۆریمان هەیە، کە ئەویش خۆری دەسەڵات و کایەی سیاسییە، ئەوانی تر بەدەوریدا ئەسوڕێنەوە. ئەم جۆرە لە پێناسەكردن، ئەم جۆرە لە تێگەیشتن لەسروشتی دەسەڵات وایكردووە هەموو كایەكانی تر بەكایەیی ڕۆشنبیری و پەروەردەیی و ڕۆژنامەوانی و بەكۆمەڵگەی مەدەنیشەوە ببن بە پاشكۆی دەسەڵات و کایەی سیاسی.
دەنگی ئەمریكا: لە كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتدا یان بڵێن لە كۆمەڵگەی كوردیدا بەتایبەتی چۆن دەتوانرێت برەو بە بیركردنەوەی ڕەخنەیی بدرێت تا بتوانێت كۆمەڵگە لەم تەگەرانە كە لە ئایندەیەكی نزیكدا بێت یان دووردا بێت یانی كاریگەری زۆر نەرێنی دەكاتە سەر كۆمەڵگە، چۆن ئەتوانرێت برەو بەو بیركردنەوە ڕەخنەییە بدرێت؟
دكتۆر شاهۆ: خۆی ئەوە کارێکی ئاسان نیە، بەڵام لە راستیدا ئەگەر نەشتوانین بەشێوازێكی سیستەماتیك لەسەر ئاستی هوشیاری كۆمەڵایەتی فەزایەک بۆ بیرکردنەوەی رەخنەیی دروست بكەین، زۆر گرنگە لەسەر ئاستی تاكەكان ئەو هوشیارییە دروست بكەین. سیستەمی دیموكراتی، سیستەمی كۆمەڵگەی مەدەنی کە ژینگەیەکی گونجاوە بۆ بیركردنەوەی ڕەخنەیی پێویستی بەجۆرێك لە پەیوەندی كۆمەڵایەتی هەیە كە لەشێوازی تۆڕدایە نەك لە شێوازی هەڕەم. لە پەیوەندی نێوان بكەرە جیاوازەكاندا زۆر گرنگە بكەری بیركەرەوە و بکەری داهێنەر و بەرهەمهێن دروست ببێت، بكەرێك دروست ببێت كە توانای بیركردنەوەی هەبێت لەدەرەوەی ستراكجەرە باوەكانی دەسەڵات و سیاسەت و تەفسیركردنی ئاینی و نەریتی كۆمەڵایەتی، ئەم بكەرانە ئەگەر دروست ببن كۆمەڵێك پنت دروست ئەكەن کە دەشێت لە قۆناغێكی تردا ئەو پنتانە بگەن بە یەك، بۆ نمونە ڕەنگە بیركەرەوەیەكی ڕەخنەیی لە كەلار دروست ببێت یەكێكی تر لە هەولێر یەكێكی تر لە زاخۆ دروست ببێت. ئەم بكەرانە ئەگەر پەرە بە توانا فەردییەكانی خۆیان بدەن ئەكرێت لە قۆناغێكی تردا جۆرێك لە تۆری پەیوەندیی لەنێوانیان دروست ببێت، جۆرێك لە پرۆژەی هاوبەش لە نێوان بیركەرەوە ئازادەکاندا، لەنێوان پنتە جیاوازەكانی شوێنێكی وەكو كوردستان دروست ببێت. بەڵام ئەوەمان لەیاد نەچێت بیركردنەوەی ڕەخنەیی بیركردنەوەیەكی یونیڤێرساڵ و گەردوونییە، واتە ئێمە نابێت وابزانین کە دەتوانین جۆرێك لە بیركردنەوەی ڕەخنەیمان هەبێت تایبەت بێت بە كورد، ئەبێت بزانین ئەو كەسەی كە بە شێوازێكی ڕەخنەیی بیر ئەكاتەوە ئەبێت بە بوونەوەرێكی گەردوونی، زۆر پێویستمان بەوە هەیە كە پنتی بیركردنەوەی ڕەخنەیی لە شوێنەكانی تریشدا بدۆزینەوە، بۆ نموونە لە ناو تورك و عەرەب و فارسدا پنتەکانی بیرکردنەوەی ئازادانە بدۆزرێتەوە، چونكە چارەنووسی ئێمە وەكو مرۆڤ تەنانەت چارەنووسی ئێمە وەکو کورد لە ڕووی جیۆپۆلیتیكەوە بەندە بە چارەنووسی دراوسێكانمانەوە. واتە ئێمە ناتوانین دوورگەیەكی دیموكراسی یاخود جوغزێک لە بیركردنەوەی ڕەخنەیی لە كوردستان دروست بكەین لە کاتێکدا چواردەورمان تەنراوە بە ئاگر و بە سیستەمی نادیموكرات لە ڕووی كەلتوری و تەفسیری ئاینی و ئایدۆلۆجیەوە. بۆیە زۆر گرنگە ئێمە گرەو لەسەر ئەوەش بكەین كە پەیوەندی و ڕایەڵە، ڕایەڵەی كەلتوری پەروەردەیی لەگەڵ ئەوانیشدا دروست بكەین. بیركردنەوەی ڕەخنەیی دیدگایەكی گەردوونیت ئەداتێ بۆئەوەی جیاوازیەکان ببینیت، نەك تەنها لەنێوان تاکەکان و گروپەکانی كوردستاندا، بەڵكو لە نێوان كوردستان و ئەوانی تریشدا ببینیت. ئەزموونی چەند ساڵی پێشووی كوردستان ئەوەی بۆ سەلماندین كە چەندە چارەنووسی ئێمە بەندە بەچارەنووسی دراوسێكانمانەوە، تەنانەت ئەگەر ئیرادەی گرنگیش هەبێت لە ناو كوردستاندا بۆ تێپەڕاندن، بۆ پێشكەوتن بۆ وەرچەرخان، ئەگەر دەنگدانەوەی ئەم ئیرادەیە لەچواردەوری خۆمان و لە ناو جیهاندا نەبیستینەوە تووشی شكستی گەورە ئەبینەوە. بە بۆچوونی من ئەبێت لەسەر دوو ئاست ئیش بكەین، یەکەم لەسەرئاستی لۆكاڵ لەسەر ئاستی كوردستان بیر لەوە بكەینەوە كە پنت دروست بكەین، پەیوەندی دروست بكەین، ڕایەڵە لە نێوان مرۆڤە ئازادەكاندا دروست بکەین، كە خاوەنی بیركردنەوەی ئازاد بن. لەهەمان كاتدا ڕایەڵە لەگەڵ ئەوانی تردا دروست بكەین، لەگەڵ نەتەوەكان وكەلتورەكانی تردا، ئەوەشت لەیاد نەچێت ئێمە لەسەردەمێكدا ئەژین لەو ڕووەوە بەختمان هەیە كە توانای ئەوەمان هەیە ڕایەڵەی پەیوەندی بە ئاسانتر دروست بكەین بەبەراورد بە نەوەكانی پێش خۆمان؛ بەڵام كێشەكە ئەوەیە لە كوردستان و لە خۆرهەڵاتدا بەگشتی تەنانەت ئامێرەكانی وەرگرتی زانیاریش ئامێرەكانی دروستكردنی ڕایەڵش لەبری ئەوەی ڕایەڵەی تێدا دروست بكەین بووە بەئامێری گیرخواردن لە گرووپی بچووک بچووکدا، بوە بە شوێنی وەرگرتنی زانیاری بەشێوازێكی خراپ. یەكێك لە فەیلەسوفە ئیتالیەكان كە ناوی ئیكۆیە باس لەو گرفتە ئەكات، ئەلێت مرۆڤی هاوچەرخ بەهۆی ئامێرەكانی تەكنەلۆجیای وەرگرتنی زانیارییەوە تووشی جۆرێك لەبەد زانیاری بووە، واتە چۆن لە ڕووی جەستەییەوە بەدخۆراكی هەیەو زۆر خۆراكی هەیە، كاتێك كە مرۆڤ زۆر ئەخوات تووشی دۆخێک دەبێت کە رەنگە وەک بەدخۆراكی مەترسیدار بێت، لە ڕووی زانیاریشەوە كاتێك ئێمە زۆر زانیاری وەردەگرین بەبێ بیركردنەوەی ڕەخنەیی تووشی بەدزانیاری ئەبین. ئێستا هەستەكەم لە كوردستان و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە وڵاتێكی وەكو عێراقدا كە یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین دەستڕاگەیشتنی هەیە بۆ ئینتەرنێت، واتە زۆرترین زانیاری لە ئینتەرنێت وەردەگرێت، خراپترین زانیاری لە ئینتەرنێت وەرئەگرێت. بۆ! لەبەرئەوەی ئێمە زانیاری لە ئینتەرنێت وەكو بوونەوەرێكی پاسیڤ وەرئەگەرین نەك وەك بوونەوەرێكی ئەكتیڤ، واتە تەنیا وەرئەگرین، لەش و مێشكمان زانيارى هەڵدەمژێت بەبێ ئەوەی فلتەریشنی بۆ بكەین لە ڕووی بیركردنەوەی ڕەخنەییەوە. جا مەبەستم ئەوەبوو بڵێم بیركردنەوەی ڕەخنەیی دەرفەتمان بۆ دەڕەخسێنێت تا ڕایەڵەكانی پەیوەندی لەگەڵ نەتەوەكان و ئاینەكانی تر و كلتورەكانی تردا دروست بكەین، بەڵام لە هەمان كاتدا ووریامان ئەكاتەوە لەوەی كە ئامێرە زیرەكەكان بەشێوازێك بەكار نەهێنین كە ئێمە لە كەسێكی هەڵسەنگێنەری زانیاریەكانەوە بكات بەكەسێكی پاسیڤ و وەرگرێکی پەتی بۆ وەرگرتنی زانیاری کە تووشی جەنجاڵی زەینی و بیرکردنەوەی رەمەکیمان دەکات .
دەنگی ئەمریكا: ئایا هەر بیركردنەوەی ڕەخنەییە كە ئەتوانێت ئەو هەڵە كوشندانە لە كۆمەڵگەدا بوەستێنێت یاخود میكانیزمی تریش هەن یارمەتیدەر ئەبن بۆ بیركردنەوەی ڕەخنەیی؟
دكتۆر شاهۆ: ئەوەمان لەیاد نەچێت بیركردنەوەی ڕەخنەیی ئایدۆلۆجیا نیە، واتە بیروباوەڕ نیە، بیركردنەوەی ڕەخنەیی مەنهەج و میتۆدە. ئەكرێت بیركردنەوەی ڕەخنەیی لەهەموو بوارەكاندا بەكار بهێنین، یەكێك لە گرفتەكان كە تەنانەت ئەمریكیەكانیش هەستیان پێكردووە ئەوەیە ئێمە لە سیستەمی پەروەرەدەیی تەنانەت لە پەروەردەی خوێندنی باڵای كلاسكیدا پسپۆریەكانمان دابەشكردووە، ئەمە پزیشكییە، ئەمە یاسایە، ئەمە ئەندازیارییە، ئەمەیان مرۆڤ ناسیە، ئەوە زانستە كۆمەڵایەتی و زانستە سیاسیەكانە.....، ئەم دابەشكارییە لە نێوان زانستەكاندا مرۆڤی دابەشكردووە. مرۆڤ لە بنەڕەتدا قەوارەیەكی لێک نەترازاوی هەیە، بۆ نمونە تۆ لەیەك كاتدا بوونەوەرێکی کاڵا بەرهەم دێنیت و زانیاریش بەرهەم دێنیت، کاری جەستەیی دەکەیت و گوێ لە مۆسیقاش دەگریت، بیرکردنەوەی کەسانی تر وەردەگریت و خۆشت لە هەمان کاتدا بیردەکەیتەوە، ئەندازیاریت بەڵام ئەندامێکی سەر بە کۆمەڵگاشیت. ئەو سیستەمە كۆمەڵایەتییەی تا سەدە بیستەمیش لە خۆرئاوا بەرپابووە سیستەمێك بووە مرۆڤی دابەشكردووە، پیشەی مرۆڤەکانی بە شێوەیەک دابەشكردووە کە وایكردووە مرۆڤەكان لە ناو ئەشكەوتی جیا جیادا بژین، بۆیە پسپۆرەكانی بواری  پەروەردە و خوێندنی باڵا لە ئەمریكا جەخت لەوە ئەكەنەوە كە جۆرێكی تر لە مەیل دروست ببێت، ئەویش پێی ئەوترێت مەیلی (interdisciplinary)، واتە بەیەکداچوونی پسپۆڕییەکان، ئەم ئاراستەیە هانت دەدات توانای ئەوەت هەبێت كە لەیەك كاتدا چەند پسپۆریەكی جیاواز پێکەوە گرێ بدەیت، بۆ نمونە تۆ پزیشكی بەڵام زۆر گرنگە ئاگات لە فەلسەفە، مرۆڤناسی و كۆمەڵناسی هەبێت، تۆ كەسێكی سایكۆلۆجیستی بەڵام زۆر گرنگە ئاگات لە بنیاتی کۆمەڵایەتی و سیاسەت بێت و لەناو بازنەی دەرووننانسیدا گیرنەخۆیت. بیركردنەوەی ڕەخنەیی دەرفەتێكمان بۆ ئەڕەخسێنێت نەك تەنیا مرۆڤە جیاوازەكان لەنێوان كولتور و ئاینە جیاوازەكان و ئایدۆلۆجیە جیاوازەكان و حزبە جیاوازەكاندا بەیەك بگەن، بەڵكو دەرفەتمان بۆ دەڕەخسێنێت مرۆڤەکان لە پسپۆرییە جیاوازەكانیشدا، لە پیشە جیاوازەکان و لە كایە جیاوازەكانی معریفەشدا ئاگاداری یەکتر بن و ئاڵوگۆڕی ئەزموون بکەن.
دەنگی ئەمریكا: زانكۆكان لە كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتیەكاندا، با هەر نەڵێم كومەڵگەی كوردی بە تەنیا، لە كۆمەڵگە ڕۆژهەڵاتییەكاندا چەندێك یارمەتیدەرن لەو فرە پسپۆرییەی یاخود ڕەخساندنی زەمینە بۆ ئەو فرە پسپۆرییە؟
دكتۆر شاهۆ: لە ڕاستیدا بە پێی ئەزموونی خۆم لە زانكۆكانی كوردستاندا ئێمە تووشی دەردێك بووین پێی دەوترێت پسپۆریی ورد، پێیان وایە ئەگەر مرۆڤ ئەگەر كەسی لێكۆلیار لەیەك پسپۆریی ورددا کارنەکات و هەموو پسپۆرییەكانی تر پشتگوێ نەخات، نابێتە کەسێکی ئەکادێمی. ئەمە پێچەوانەكەی ڕاستە، بۆ؟ ڕەنگە لە زانستە سروشتیەكاندا زۆرجار پێویست بەوەبكات تۆ تەركیز بخەیتە سەر یەك خاڵ بۆنمونە تۆ كیماناسی ئەركی تۆجیاوازە لە فیزیاناس، تۆ تەنها لەسەر ڕەگەزێك، لەسەر پێكهاتەیەكی كیمیایی كار ئەكەی؛ بەڵام كۆی ئەو كۆمپانیایەی تۆ ئیشی تیادا ئەكەی، سیستەمە گەورەكە، كە سیستەمی خوێندنی باڵایە، توانای ئەوەی هەیە ئەم پنتە جیاوازانە بگەیەنێت بەیەك، توانای ئەوەی هەیە داهێنانی تۆ لە كیمادا بگەیەنێت بە داهێنانی كەسێكی تر لە فیزیادا، بیگەیەنێت بە داهێنانی كەسێكی تر لە میكانیكدا، داهێنانی كەسێك لە بواری میكانیك و کۆمپیوتەردا ئەگوازێتەوە بۆ ناو پزیشكی و کایەکانی تر. واتە كۆمپانیا گەورەكان توانای ئەم بەیەك گەیاندنەیان هەیە، وشەی زانكۆ ((University لە وشەی گەردوونەوە هاتووە، پێویستە ئەقڵێكی مەركەزیی بەڕێوەی بەرێت بۆ بەیەک گەیاندنی پسپۆرییە جیاوازەكان. ئێستا لە خۆرئاوا باس لەوە دەكرێت کە مرۆڤناسی و فەلسەفە و زانستە كۆمەڵایەتیەكان نابێت لاسایی زانستە سروشتیەكان بكەنەوە، بۆ نموونە تۆ كەسێكی لە بواری فەلسەفە، مرۆڤناسی، كۆمەڵناسی، یان لە بواری ڕەخنەی ئەدەبیدا کارئەكەی، نابێت لاسایی كەسێك بكەیتەوە كە لە بواری كیمادا ئیش دەكات. ئەو پارچەیەكی دیاریكراوی گەردوون وەرئەگرێت لێی دەكۆڵێتەوە؛ بەڵام مرۆڤ وەكو قەوارە دابەش ناكرێت سایكۆلۆجیای مرۆڤ جیا نابێتەوە لە ڕەهەندی كۆمەڵایەتی مرۆڤ، لە ڕەهەندی جواناسی مرۆڤ، لە ڕەهەندی بیركردنەوە و فەلسەفی مرۆڤ، بۆیە گرنگە ئەوانەی كە لە بواری زانستە كۆمەڵایەتی و زانستە مرۆییەكان و زانستە سیاسیەكاندا ئیش ئەکەن، خاوەنی ئەو مەیلە بن كە پێی دەوترێت (interdisciplinary) واتە بەیەكداچوونی پسپۆرییە جیاوازەكان. ئەگەر تۆ كەسێكی مرۆڤناس بیت یان كەسێكی جوانناس یان كەسێكی كۆمەڵناس بیت و لە هەمان کاتدا ئاگات لەوە بێت دراوسێكانت لە پسپۆریەكانی تردا چۆن لەسەر هەمان بابەت ئیشیان كردووە کە تۆ کاری لەسەر ئەکەی، دیدگای تۆ بۆ لێكۆڵێنەوە و لێكدانەوە فراوانتر ئەبێت. ئەمە ئامانجی بیركردنەوەی ڕەخنەییە، ئێمە چۆن توانای ئەوەمان هەیە زیاتر لە یەك دیدگا قەرز بكەین بۆ بینینی تەنیا یەك شت.
دەنگی ئەمریكا: دكتۆر ئەمەیان ئەكەمە دوا پرسیارم، ئەو مەیلەی كەوا ئاماژەت پێكرد پێش كەمێك، ئەو مەیلە خۆرسكانە دروست ئەبێت یاخود پێویستی بەوەیە كە مرۆڤەكانی تر لە دەوروبەری بتوانن زەمینەیەك بڕەخسێنن بۆ ئەوەی ئەو مەیلە دروست بكەن؟
دكتۆر شاهۆ: خۆی بەخۆڕسكی مرۆڤ ئەو مەیلەی هەیە، تەنانەت بۆ نموونە بیرمەندەکانی بواری فینۆمینۆلۆجی  (phenomenology) پێیان وایە ئەم گەردوونەی ئێمە تیایدا دەژین یەك دیاردەیە، بەڵام ئێمە پارچە پارچەی ئەکەین بۆ ئەوەی لێی تێبگەین، دوایی خۆمان لەنێوان پارچە جیاوازەکانیدا وێل دەبین و توانای گەڕانەوەمان نیە بۆ دۆخە بنەڕەتییەکە. نەک تەنیا لە تەکنەلۆجیاو زانستە سروشتیەکاندا، بگرە تەنانەت لە هونەر و ئەدەبیشدا ئێمە ئەو جیاکارییەکان کردوە، كەسێك ئەڵێ من تەنیا شاعیرم، كەسێكی تر ئەڵی من تەنیا چیرۆك نوسم، نیگارکێشم...، ئەڵێت ئەمە پەرژینی منە تۆ بۆت نیە پێت بخەیتە نێو موڵکی منەوە. واتە دونیامان دابەشكردووە، جوانیمان دابەشكردووە، بۆیە ئێستا ئەو مەیلە زۆر ڕەخنە لەو تێگەیشتنە باوە دەگرێت. لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا فەیلەسوفێکی وەك هۆسرێڵ رەخنەی لە زانستە ئەوروپیەكان گرت، كتێبێكی دانا بە ناوی قەیرانی زانستە ئەوروپیەكان، مەبەستی ئەوەبوو كە چۆن مەنهەجیەتی زانستی باڵادەست لە ئەوروپا بەرپرسە لە قەیرانەکانی دنیای مۆدێرن. لە دوای هۆسرێڵەوە فینۆمینۆلۆجیستەکان پێگەیەکی گرنگیان لەناو بیركردنەوەی ڕەخنەییدا پەیداکرد، فینۆمینۆلۆجیا میتۆدێکی سۆراخکارییە کە لەناو زانكۆكاندا بایەخی خۆی هەیە. بە بایەخەوە باس لە گەڕاندنەوەی یەکێتی دەکەن بۆ دنیا و بوون، بۆ نمونە ئەو دابەشكارییەی لە نێوان بكەر و بابەتدا دروستمان كردووە دابەشکارییەکی هەڵخەڵەتێنەرە. تۆ کاتێک بە دیدێكی دیاردەگەرانە  تەماشای دونیا ئەكەی ڕوانگەت زۆر فراوانتر ئەبێت، دەتوانیت شتەكان لە گۆشەنیگای جیاوازەوە ببینیت. بەڵام كە فێرخواز دێتە مەكتەبەوە، ئەوەی بەرەسمی پێی دەڵێن قوتابخانەی سەرەتایی، هەر لەسەرەتاوە فێری ئەوەی ئەكەین كە چۆن دونیا دابەش بکات، واتە ئەو دیدە گەردوونیەیی كە بۆ دونیا هەیەتی ئێمە زەوتی ئەكەین، بەپێی سیستەمی پەروەردەیی هاوچەرخی منداڵ وەكو تۆوێك وایە زۆرگرنگە ژینەگەیەکی کراوەی بۆ برەخسێنین کە بەو شێوەیە پێبگات و پەلوپۆ بکات کە خۆی دەیەوێت، نەک نەمامێک لە قاڵبی بدەین، دای بتاشین بەو جۆرەی ژینگەی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەیەوێت. تەنانەت پسپۆڕانی بیرکردنەوەی رەخنەیی دەڵێن ئیشی ئێمە ئەوە نیە فێرت بكەین بیر لە چی بكەیتەوە، بەڵکو دەبێت ئەو ژینگەیە برەخسێنین کە بیرکردنەوە وەک بەهرەیەکی سروشتی گەشە بکات. گرنگترین شت كە حەز ئەكەم كۆتایی پێبهێنم ئەوەیە ئێمە وەك چۆن وەک مرۆڤ كێشەیەكمان هەیە دونیامان دابەشكردووە لە ڕووی پلەبەندیی كۆمەڵایەتیەوە، ئەمە دەوڵەمەندە ئەمە هەژارە، ئەمە دەسەڵاتدارە ئەمە بێ دەسەڵاتە، ئەمە شێخە ئەمە موریدە، کە پلەبەندییەکی نادادپەروەرانەیە، بەهەمان شێوە لە ڕووی بیركردنەوەشەوە پلەبەندییەکی لەو جۆرەمان دروستكردووە. لە راستیدا هەموو مرۆڤەكان بێ جیاوازی توانای بیركردنەوەیان هەیە، تەنانەت ئەو مرۆڤانەشی كە لەڕووی جەستەیشەوە تووشی گرفت بوون لە ڕووی ئەقڵیەوە هەمان توانای بیركردنەوەیان هەیە. خاڵێكی تری گرنگ ئەوەیە دێمۆكراسی نابێت چەمكێك بێت تەنها لە سیاسەتدا باسبكرێت، بەڵكو دەبێت بگوازرێتەوە بۆ بوارەكانی تری ژیانیش، پێویستە لە بواری ڕۆشنبیری، بواری پەروەردەیی و كۆمەڵایەتی، بواری پەیوەندیی خێزانی، پەیوەندی نێوان ڕەگەزە جیاوازەكان و مەیلە جیاوازەكان. واتە ئەبێت لە سەر هەموو ئاستە جیاوازەكان بایەخی پێ بدەین. گرنگە ئەو دیدە گەردوونیە بۆ مرۆڤ بگەڕێنینەوە کە لێی بێبەشکراوە، مرۆڤ ئازاد بکەین لەو پابەندی و کۆت و بەندانەی کە توانای بیکردنەوەیان سنوردارکردوە، وەک کۆت و بەندە سیاسی و كەلتوری و ئاینیەکان، تا مرۆڤ خاوەنی بڕیاری خۆی بێت لە ژیاندا، خاونی بڕیاری خۆی بێت لە بیركردنەوەدا.