د. سه‌ردار عه‌زیز

خوێندنه‌وه‌ى زانا كه‌ریم

هەرچەندە حەزم لەو شێوازەی نووسینە کە دوور و درێژە و تا سەر ئێسقان دڕ بە باتەکان دەدات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانم خۆم لە خوێندنەوەی نووسینەکانی دکتۆر سەردار عەزیز ببوێرم، چونکە بەرامە و چێژێکی وا دەبەخشن خوێنەر کەمەندکێشی خوێندنەوەی خۆیان دەکەن. نووسینەکانی دکتۆر سەردار: کورت، پانۆرامایی، ئاخنراون. لە نووسیندا پەیڕەوی لە ستراتیجی "لێدە و راکە" دەکات: کاتێک رووبەڕووی بابەتێکت دەکاتەوە و دەرگای بەڕوودا ئاوەڵا دەکات، تۆ هێشتا بەتەواوی دەستت لەیەخەی بەرنەداوە ئەو ئامبازی بابەتێکی ترت دەکات. لە تازەترین کتێبیدا (بەخێربێن بۆ سەردەمی چینی لە کوردستان و عێراق) دەرگیری بابەتێکە پەیوەندییەکی پەیدەرپەیی بە ئێمەی کوردەوە هەیە، ئێمەی کورد چ وەک تاک و چ وەک قەوارە و ستاتۆ. تێگەیشتن لە چین ئامانجی سەرەکی کتێبەکەیە و لە دووتوێی سەد و پەنجا و یەک لاپەڕەدا هەوڵێکی بەم ئاڕاستەیە سەرڕێگا خستووە کە جێگەی دەستخۆشیی و ماندوونەبوونی لێکردنە.
ئامانجی ئێمە لێرەدا کورتکردنەوە و خستنەڕووی دید و ڕوانین و شرۆڤەکانی ناو کتێبەکە نیە، چونکە ئەوە بە خوێندنەوەی کتێبەکە مەیسەر دەبێت. ئەوەی ئامانجمانە تاووتوێیەکی نەرم و وەستانێکی خێرایە لەچەند وێستگەیەکی کتێبەکەدا؍ بە ئومێدی فراوانکردنی پانتایی گفتوگۆ لەمەڕ پرسەکە و دەوڵەمەندتر کردنی بابەتەکە...
سەرنجی یەکهەم لەبارەی ئەو حوکمە و ئەو دیدە جەبرییەوە دەردەبڕم کە لە ناونیشانی کتێبەکەدا و لەو روونکردنەوەیەدا کە بۆ ناونیشانەکە لە سەرەتای کتێبەکەدا خراوەتە ڕوو، خۆی بەیان دەکات. لە ناونیشانی کتێبەکەوە دەردەکەوێت کە سەردەمەکە گۆڕاوە و بووە بە سەردەمی چینی؛ چین بە بێ ئاگاداریی ئێمە وەژوور کەوتووە و ئێمەش "بەناچاری بەئاگا دەبینەوە لە گەیشتنی" [لاپەڕە:12]هەروەها "لە گەیشتنی ئەم هێزەدا هیچ رێگایەکی ترمان نیە، جگە لە بەخێرهاتن و تێڕامان و گفتوگۆ و پەیوەندیکردن نەبێت" [لاپەڕە:12]. لێرەوە بۆمان دەردەکەوێت کەوا یەک رێگەمان لەبەردەمدا دەمێنێتەوە، ئەویش بەخێرهێنانە و بەس، بەمەش ئێمە لە بکەرێکی نا چالاک (passive) و بێکاریگەریی، کە تەنها بەخێرهێنانمان لەسەرە زیاتر نین. کاتێک ئەژدیهاکە لەبەر دەرگابێت و بەناچاری لەگەیشتنی بەئاگا هاتبێتینەوە، ئەوا هەر لەبەخێر هێنانەکەدا ئەرک و رۆڵی ئێمە کۆتایی پێدێت، چونکە لەوەها دۆخێکی ناچاریدا بوارێک بۆ تێڕامان و گفتوگۆ و پەیوەندیکردن نامێنێتەوە، ئەوەی دروست دەبێت وابەستەییە نەک پەیوەندییەکی هاوسەنگ و دادپەروەرانە کە پێشمەرجی دوو رێگاکەی ترە؍ واتا گفتوگۆ و پەیوەندیگرتن.
لەلایەکیترەوە من بەشبەحاڵی خۆم پێموانیە سەردەمەکە چینیبێت، بەڵێ سەردەمەکە گۆڕاوە و پانتایی ئامادەبوونی چین لەجیهان و عێراقیشدا رۆژ بە رۆژ لەفراوانی دەدات، بەڵام هێشتا زووە بۆ ئەوەی کاڵای چینی بوون بە بەباڵای سەردەمەکەدا ببڕین.
دوای خوێندنەوەی کتێبەکە؍ دەکرێت ئەنجامگیری بکەین کەوا نابێت بە هەڵکشانی چین دڵخۆش بین. سێ هۆکار دەستنیشان دەکەین کە وامانلێدەکات بەهەڵکشانی چین دڵخۆش نەبین:
تێڕوانینی چین بۆ سەربەخۆیی و سەروەریی (sovereignty) بەجۆرێکە لە بەرژەوەندی کوردا نیە، چونکە "سەروەریی دەوڵەت بنەمایەکی سەرەکی دنیابینیی چینیە، بۆ چین دەوڵەت باڵا و رەوایە و مافی هەیە کە بە هەموو کارێک هەستێت لەناو پانتایی تێرەتۆری خۆیدا" [لاپەڕە: 103] هەر لەڕوانگەی ئەم دیدەوە چین "هەمیشە حەزی لە پایتەختەکان" [لاپەڕە: 71]. کەواتە تەرازووی مامەڵەی چین بەلای ئەو دەوڵەتانەدا لاسەنگە کە کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە؍ هەروەها ئێمەی کورد لەبەر ئەوەی خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ نین لەم تێڕوانینەی چین زەرەرمەند دەبین.
پەیوەندی چین لەگەڵ کوردا بە دەوڵەتی عێراقدا تێدەپەڕێت و بەغداد جەمسەرێکی سەرەکی سیاسەتی چین دەبێت لەهەمبەر کورد. بەیەکگەیشتنی دیدی دەوڵەت ـ تەوەرەیی و ناوەندگەرایی چین و عێراق؍ بێگومان بەزیانی کورد دەشکێتەوە.
قەوارەی هەرێمی کوردستان لە دیوێکیدا بەرهەمی ئەو بەها و بنەمایانەیە کە پێڕۆی تاک جەمسەری و نەزمی لیبراڵ پاش کۆتایی هاتنی جەنگی سارد لەگەڵ خۆیدا دەیهێنێت، هەموو پاشەکشە و لێدانێک لەم بەها و بنەمایانە بەزیانی کورد و قەوارەکەی تەواو دەبێت. بێگومان هەڵکشان و هاتنی چین پاشەکشە بەم بەها و بنەمایانە دەکات، ئەمەش ئەو نیگەرانییەیە کەپێویستە لە هەڵکشانی چیندا لەبەرچاومانبێت "چین چالاکانە سیستەمێکی دژە دیموکراسییە و بەهەموو جۆرێک دژ بە بەهاکانی لیبراڵە، وەک مافی تاک و ئازادی و سنووردارێتی دەسەڵاتی حکومەت. زاڵبوونی چین، ئەگەر دەرەنجامی لاوازی ئەمریکابێت ئەوا لە ئەنجامدا بەهاکانی مافی مرۆڤ، ماف بەگشتی، فرەیی، جیاوازی هەموو کۆتاییان پێدێت و سیستەمێکی گشتگیریی تۆتالیتاریی باڵ بەسەر ناوچەکەدا دەگرێت، کە بەکارهێنانی هێز و قڕکردنی ملیۆنان مرۆڤ کارێکی رەوا دەبێت، بۆنموونە چین هیچ کێشەی لەگەڵ رژێمی ئەسەددا نیە بگرە هاوکاریشی دەکات" [لاپەڕە: 123].
چەمکێک کەوا هاریکاریمان دەکات و دەروازەیەکمان بۆ ئاوەڵا دەکات؍ تاکو بتوانین باس لە رۆڵی کورد بکەین و لە کاریگەری نەرێنییانەی تێڕوانینی دەوڵەت ‌ـ تەوەر کەمبکاتەوە؍ چەمکی پشتپێکدی بەستنە.
سەرچاوەی دیدی چین بۆ دەوڵەتی خاوەن سەروەریی "وێستیڤاڵیا"یە. سەروەریی وێستیڤالیایی و دیدی دەوڵەت- تەوەر ماوەی زیاتر لەچوار سەدەیە بناغەی پەیوەندی و نەزمی نێودەوڵەتی رەنگڕێژ دەکات، بەڵام لەناوەڕاستی سەدەی بیست بەدواوە دیدی پشتپێکدی بەستن (interdependence)یش وەک بەهایەکی سەنتراڵ لەپەیوەندی نێوان دەوڵەتاندا سەرهەڵدەدات و دەبێتە پارسەنگی دیدی دەوڵەت تەوەر (statism).
چین دەوڵەتێکە لەسەر رێگای گەشەکردن و گەشە دەکات، بەردەوام بوونی ئەم گەشەکردنەش تەڤڵیهەڤبوون بە ئابووری جیهانی دەخوازێت، واتا چین دەبێت بنەمای پشتپێکدی بەستنیش هەڵبگرێتەوە و ئەم دیدەش پێچەوانەی دیدی دەوڵەت ـ تەوەر هانی کرانەوە دەدات.
پەیوەست بە کورد و قەوارەکەی و لێرەشدا لەپەیوەندی بە چینەوە، دیدی پشتپێکدی بەستن دوو راستیمان پێدەڵێت:
تێکەڵاوبوون بە ئابووری جیهانی، دەخوازێت سەروەری و سەربەخۆیی بەوشێوە چەقبەستووە لێی نەڕوانرێت کە چین هەڵیگرتووەتەوە.
لە پەیوەندی پشتپێکدی بەستندا پەیوەندی نێودەوڵەتی فرە لایەنە و مەرج نیە هەردوو لایەنی پەیوەندییەکە دەوڵەتبن، بەڵکو ناـ دەوڵەتەکانیش دەبنە جەمسەری پەیوەندی و بکەری نێودەوڵەتی. لێرەوە بوارێک، با بەرتەسکیشبێت بۆ کورد وەک بکەرێکی ناـ دەوڵەت دروست دەبێت کە رۆڵی خۆی بگێڕێت و رەخنەی یەکهەمیشمان لەبارەی دیدە جەبریەکەی دکتۆر سەردارەوە هەر لەم روانگەیەوەیە.